Γύρω του ο νέος άξονας της απολυταρχίας έκανε την πιο θεαματική του εμφάνιση: ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, ο ηγέτης της Βόρειας Κορέας Κιμ Γιονγκ Ουν, ο πρόεδρος του Ιράν Μασούντ Πεζεσκιάν και ο πρωθυπουργός του Πακιστάν Σεχμπάζ Σαρίφ. Γύρω τους το Πεκίνο έστησε ένα θέατρο ισχύος με κανονιοβολισμούς, βαλλιστικούς πυραύλους, αλλά και χιλιάδες μπαλόνια και περιστέρια, που στόχευε όχι μόνο στη μνήμη του 1945, αλλά στο παρόν και το μέλλον, με τη σκιά της Ταϊβάν να είναι κάτι παραπάνω από αισθητή.
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί σχολιαστές έσπευσαν να μιλήσουν για έναν «νέο Ψυχρό Πόλεμο». Οι τελετουργίες σίγουρα θύμισαν εποχές του Συμφώνου της Βαρσοβίας, ενώ ο ίδιος ο Σι έκανε λόγο για «ψυχροπολεμικές λογικές» από την πλευρά της Δύσης, που θα πρέπει να σταματήσουν. Ομως, η ουσία βρίσκεται αλλού. Ο Ψυχρός Πόλεμος βασίστηκε σε δύο σχεδόν ισοδύναμα στρατόπεδα, με σαφές ιδεολογικό χάσμα και ελάχιστες οικονομικές σχέσεις μεταξύ τους. Σήμερα η εικόνα είναι άλλη, με την Κίνα να παραμένει βαθιά συνδεδεμένη με τη Δύση, από τις εφοδιαστικές αλυσίδες μέχρι την τεχνολογία, τη Ρωσία να θυμίζει περισσότερο περιφερειακή δύναμη υπό πίεση παρά ισότιμη υπερδύναμη και την Ινδία να πατάει σε δύο βάρκες, άλλοτε πλησιάζοντας το κινεζικό στρατόπεδο και άλλοτε απομακρυνόμενη από αυτό. Δεν έχουμε, λοιπόν, ένα νέο «Σιδηρούν Παραπέτασμα», αλλά ένα ρευστό μωσαϊκό δυνάμεων, συμφερόντων και αλληλεξαρτήσεων, όπου ο όρος-κλειδί είναι η πολυπολικότητα. Και δεν υπάρχει ιδεολογικό δίπολο τύπου «φιλελευθερισμός εναντίον κομμουνισμού». Η μάχη δεν γίνεται για ιδέες, αλλά για σφαίρες επιρροής, χωρίς πολλές φιοριτούρες.
Αλλοι πάλι μίλησαν για νέο ’89, όταν ένα μπλοκ κατέρρευσε και μια νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων αναδύθηκε – με την ίδια την πλατεία Τιενανμέν, βεβαίως, να έχει το δικό της μερίδιο σ’ αυτή την ιστορία και την Κίνα να αρνείται πεισματικά την οποιαδήποτε σύμπλευση με το άνοιγμα της «περεστρόικας» του Γκορμπατσόφ. Σήμερα δεν ζούμε το ίδιο. Η αμερικανική ηγεμονία τρίζει και η Ευρώπη παρουσιάζεται από αδύναμη έως ανύπαρκτη, αλλά αντί για καθαρή πτώση έχουμε την αργή διάβρωση ενός μπλοκ. Αντί για ένα συνεκτικό εναλλακτικό μπλοκ με κοινό όραμα ή ιδεολογία, βλέπουμε μια χαλαρή σύμπραξη δυνάμεων, ενωμένων κυρίως από την άρνηση της Δύσης.
Σφαίρες επιρροής – Δεν υπάρχει ιδεολογικό δίπολο τύπου «φιλελευθερισμός εναντίον κομμουνισμού». Η μάχη δεν γίνεται για ιδέες, αλλά για σφαίρες επιρροής, χωρίς πολλές φιοριτούρες.
Η ειρωνεία, βεβαίως, με το ’89 είναι πως ήταν η στιγμή που ο γνωστός Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Φράνσις Φουκουγιάμα έκανε λόγο για «το τέλος της Ιστορίας» και την επικράτηση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τρεις δεκαετίες μετά, βλέπουμε την ολική επαναφορά της «Ιστορίας» και την αμφισβήτηση της δημοκρατίας, όχι μόνο απ’ έξω αλλά και από μέσα, σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, με τις ίδιες τις ΗΠΑ του Τραμπ να επιδεικνύουν αντιδημοκρατικά ανακλαστικά. Στην περίπτωση της Σαγκάης, κάποιοι σχολίασαν ότι αντί για τον Φουκουγιάμα θα έπρεπε να θυμηθούμε τον Θουκυδίδη. «Η γὰρ τῶν Ἀθηναίων αὔξησις φόβον τοῖς Λακεδαιμονίοις παρεῖχεν καὶ ἠνάγκασεν πολεμεῖν» (Ιστορίαι, Α΄, 23): η άνοδος της Αθήνας προκάλεσε φόβο στη Σπάρτη και κατέστησε τον πόλεμο αναπόφευκτο. Ετσι και σήμερα, η ιλιγγιώδης άνοδος της Κίνας τρέφει τον φόβο των Ηνωμένων Πολιτειών.
Εξίσου παραπλανητική είναι η επίκληση της Μπαντούνγκ της Ινδονησίας, όταν το 1955 συγκεντρώθηκαν χώρες από τον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο για να διεκδικήσουν κυριαρχία και αξιοπρέπεια στο πλαίσιο ενός αντιηγεμονικού λόγου. Οι άρτι ανεξαρτητοποιημένες χώρες της Ασίας και της Αφρικής –με την κρίσιμη συμμετοχή του Τσου Εν Λάι της μαοϊκής Κίνας– δήλωναν ότι δεν θέλουν να γίνουν πιόνια στη σκακιέρα ΗΠΑ – ΕΣΣΔ, σε μια σύμπλευση που συχνά παρουσιάζεται ως πρόδρομος των σημερινών BRICS. Οπως τότε έτσι και τώρα τα κεντρικά αιτήματα είναι «αντίσταση στον ηγεμονισμό», «δίκαιη διεθνής τάξη» και άρνηση της «δυτικής μονομέρειας». Οσοι όμως βλέπουν στη Σαγκάη μια «νέα Μπαντούνγκ» παραβλέπουν ότι σήμερα δεν πρόκειται για κραυγή καταδίκης του ιμπεριαλισμού, αλλά για την επίδειξη ισχύος αυταρχικών καθεστώτων που διεκδικούν νέους δορυφόρους. Δεν μιλούν για αποαποικιοποίηση –και σίγουρα δεν έχουν πολλά κοινά με τους Σουκάρνο, Νεχρού και Νάσερ–, αλλά για νέες σφαίρες επιρροής, φιλοδοξώντας να γίνουν οι νέοι ηγεμόνες.
Η Σαγκάη του 2025 σηματοδοτεί λοιπόν κάτι διαφορετικό, πιο θολό και πιο ανησυχητικό: τη θεσμική και τελετουργική προσπάθεια αυταρχικών καθεστώτων να παρουσιάσουν τον εαυτό τους ως τον εναλλακτικό πόλο ενός κόσμου που αλλάζει. Η φαντασμαγορία της πλατείας Τιενανμέν δεν είναι επανάληψη της ιστορίας του Ψυχρού Πολέμου· είναι η εργαλειοποίηση της μνήμης για να καλυφθεί η διεκδίκηση ισχύος, με το ίδιο το λεξικό της αποαποικιοποίησης και του τριτοκοσμισμού να μετατρέπεται σε μάσκα ενός νέου αυταρχισμού. Η Δύση θα κάνει λάθος αν δει εδώ απλώς μια επανάληψη του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα και στήσει γραμμές χαρακωμάτων. Το στοίχημα είναι πιο περίπλοκο: πώς να αντιμετωπίσεις έναν πολυπολικό κόσμο, ασταθή και χαοτικό, όπου η ρητορική της «αντίστασης στην ηγεμονία» γίνεται το όχημα των νέων ηγεμονιών.
*Ο κ. Κωστής Κορνέτης είναι επίκουρος καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, σύμβουλος της ισπανικής κυβέρνησης σε θέματα ιστορικής μνήμης.
(από την εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»)