Η μετάβαση της Ευρώπης στην κλιματική ουδετερότητα έως το 2050 αποτελεί πλέον κυρίαρχο στόχο, αλλά η πραγμάτωση του εξαρτάται από την αυστηρή συνεργασία σε όλους τους τομείς (ενέργεια, γεωργία, χρήση γης και διαχείριση υδάτινων πόρων), και από όλες τις χώρες. Τα Εθνικά Σχέδια για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) κάθε κράτους θέτουν τους επιμέρους στόχους, όμως μέχρι στιγμής δεν υπήρχε κάποια ανάλυσή τους σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Για πρώτη φορά, το πραγματοποιήσαμε σε πρόσφατη μελέτη του Global Climate Hub (GCH).
Το Global Climate Hub (GCH), είναι μια καινοτόμα πρωτοβουλία υπό το Δίκτυο Λύσεων Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (Sustainable Development Solutions Network – SDSN), που επικεντρώνεται στην ανάπτυξη επιστημονικά τεκμηριωμένων λύσεων και στη δημιουργία στρατηγικών για τη μετάβαση στη βιωσιμότητα. Το GCH φιλοξενείται από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΟΠΑ) και το Ερευνητικό Κέντρο “Αθηνά” (ATHENA RC). Τα δύο αυτά ιδρύματα είναι μέρος του Alliance of Excellence for Research and Innovation on Αephoria (AE4RIA), το οποίο στοχεύει στη διασύνδεση επιστήμης-τεχνολογίας-πολιτικής, με επίκεντρο τη βιώσιμη ανάπτυξη. Ο ρόλος της AE4RIA στο GCH είναι να διασφαλίσει τη συμμετοχή των ερευνητικών ομάδων μας σε ανταγωνιστικά έργα και ερευνητικά προγράμματα, εξασφαλίζοντας την αναγκαία χρηματοδότηση που υποστηρίζει την πολυδιάστατη αποστολή του GCH. Αξίζει να τονιστεί η διεθνής αναγνώριση και προσφορά του GCH, και ιδιαιτέρως η συνεχής παρουσία στα Conference of the Parties (COP). Πιο συγκεκριμένα, το GCH είχε ενεργή συμμετοχή στην COP28 όπου παρουσιάστηκε μεταξύ άλλων η Έκθεση Μodelling Νet-Ζero Pathways (με έμφαση στην απανθρακοποίηση των ενεργειακών συστημάτων), και στην πρόσφατη COP29. Σημαντική είναι και η συνεργασία της AE4RIA με την Huawei, από την οποία έχει προκύψει η Έκθεση Twin Skills for the Twin Transition: Defining Green Digital Skills and Job που παρουσιάστηκε επίσης στην COP28.
Στη μελέτη αυτή, με τίτλο «An Integrated Assessment of The European National Commitments for Climate Neutrality» καταρτίσαμε ένα ενιαίο, συστημικό πλαίσιο αξιολόγησης των ΕΣΕΚ 35 ευρωπαϊκών χωρών μέχρι το 2050. Συνδυάσαμε πέντε ειδικά λογισμικά προσομοίωσης: Το FABLE Calculator, όπου δίνει σε αριθμούς τη μελλοντική παραγωγή καλλιεργειών και κτηνοτροφίας, τις αλλαγές στη διατροφή και τη χρήση γης, αποτυπώνοντας τα κόστη, τις θέσεις εργασίας και τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Το LEAP (Low Emissions Analysis Platform) όπου αναλύει την κατανομή ενεργειακής ζήτησης και παραγωγής, από τα νοικοκυριά και τη βιομηχανία έως τις χερσαίες, θαλάσσιες και αεροπορικές μεταφορές, υπολογίζοντας πολλαπλούς ρύπους ανά καύσιμο και χρήση. Με το BiofuelGCH ποσοτικοποιήθηκε η δυνατότητα παραγωγής βιοαιθανόλης και βιοντίζελ ανά χώρα, αναδεικνύοντας ελλείμματα εισαγωγών ή πλεονάσματα προς εξαγωγή. Το LandReqCalcGCH μετέτρεψε τους στόχους εγκατάστασης ηλιακών και αιολικών μονάδων σε απαιτήσεις γης (απαιτούμενα τετραγωνικά χιλιόμετρα) και συνολικό κόστος επένδυσης. Το WaterReqGCH εκτίμησε την ετήσια κατανάλωση νερού σε κάθε τομέα και εντόπισε τις πηγές προσφοράς νερού.
Όσον αφορά τα αποτελέσματα, παρατηρούνται αρχικά ανομοιογενείς χρονικοί ορίζοντες σχεδιασμού μεταξύ διαφορετικών χωρών, διαφορετικός βαθμός λεπτομέρειας δεδομένων και ανάλυσης των απαιτούμενων επενδύσεων για την επίτευξη των στόχων.
Αν δεν γίνει καμία παρέμβαση, παρατηρείται στασιμότητα στις εκπομπές από τη γεωργία, οριακή μείωση ρύπων από τον ενεργειακό τομέα, περιορισμένη διείσδυση ΑΠΕ και επίμονη υδατική κρίση, ειδικά στη Νότια Ευρώπη. Αντίθετα, σε περίπτωση που εφαρμοστούν τα Ευρωπαϊκά ΕΣΕΚ, οι συνολικές εκπομπές αερίων θερμοκηπίου μειώνονται δραστικά σε όλους τους τομείς, η παραγωγή ενέργειας βασίζεται μελλοντικά σε ΑΠΕ υδρογόνο, ενώ οι εισαγωγές ηλεκτρισμού αυξάνονται όπου η εγχώρια παραγωγή δεν επαρκεί. Ωστόσο, η παραγωγική δυναμικότητα βιοκαυσίμων παραμένει υπο-αξιοποιημένη έως το 2050: οι μεγάλες οικονομίες (Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία) παραμένουν καθαροί εισαγωγείς, ενώ η συνολική ευρωπαϊκή ζήτηση υπερβαίνει την εγχώρια προσφορά. Όσον αφορά τη γη, οι απαιτήσεις για εγκατάσταση νέων ηλιακών πάρκων (μερικές χιλιάδες km² συνολικά) και αιολικών (ενδεικτικά δεκάδες έως εκατοντάδες km² ανά χώρα) φαίνονται τεχνικά εφικτές, μόνον εφόσον υιοθετηθούν «έξυπνες» μορφές χωροθέτησης. Δηλαδή αξιοποίηση εγκαταστάσεων σε ταράτσες, αγροβιοφωτοβολταϊκά (agrivoltaics), κλπ. Αναφορικά με το νερό, η Νότια Ευρώπη αντιμετωπίζει σοβαρά υδατικά προβλήματα ελλείμματα. Όμως τα Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής (RBMPs) δεν ορίζουν δεσμευτικούς τομεακούς στόχους μείωσης/διαχείρισης της ζήτησης και εξοικονόμησης. Παρατηρείται επίσης έλλειψη αναλύσεων κόστους και οικονομικών μηχανισμών επενδύσεων στα περισσότερα ΕΣΕΚ (π.χ. κοστολόγηση υποδομών ΑΠΕ, εγκατάστασης μονάδων υδρογόνου ή σύγχρονων συστημάτων άρδευσης). Αυτό οδηγεί σε καθυστερήσεις έργων, αναποτελεσματική αξιοποίηση ευρωπαϊκών κεφαλαίων και κακή προτεραιοποίηση επενδύσεων.
Μπροστά σε αυτά τα ευρήματα, οι κύριες συστάσεις της μελέτης μας, συνοψίζονται ως εξής:
- Διατομεακός Συντονισμός: Δημιουργία μίας ενιαίας ψηφιακής πλατφόρμας που θα διασυνδέει ΕΣΕΚ, ΚΑΠ και RBMPs με ορίζοντα το 2050, κοινά πρότυπα δεδομένων και συνεργασία υπουργείων σε εθνικό επίπεδο.
- Διαφάνεια & Παρακολούθηση: Σύσταση “Nexus Monitoring Committee” και ενοποίηση όλων των δεδομένων και αποτελεσμάτων σε ανοικτό data portal, ώστε να εξασφαλίζεται η συνοχή τους σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, να ελέγχεται σε πραγματικό χρόνο η πρόοδος ζήτησης-προσφοράς ενέργειας, τροφίμων, γης και νερού.
- Ενίσχυση Διαχειριστικής Ικανότητας: Θεσμοθέτηση Εθνικών «Project Management Offices» για στοχευμένη απορρόφηση κεφαλαίων, με αξιοποίηση εργαλείων όπως δάνεια, εγγυήσεις και επιδοτήσεις (π.χ. μέσω σαφούς ενσωμάτωσης του P2R Catalogue).
- Βιομηχανία: Επενδύσεις σε υποδομές καθαρής ενέργειας (ΑΠΕ, υδρογόνο, κυκλική οικονομία) για χάλυβα, τσιμέντο, χημικά, που αποτελούν τους κύριους ρυπαντές.
- Μεταφορές: Ενίσχυση μαζικών μέσων, εγκατάσταση δικτύων φόρτισης ηλεκτροκίνητων οχημάτων και υποχρεωτική ανάμιξη βιοκαυσίμων.
- Γεωργία & Χρήσεις Γης: Υιοθέτηση agrivoltaics, agroforestry και eco‑schemes της ΚΑΠ για βιώσιμες πρακτικές χωρίς απώλεια καλλιεργήσιμης γης ή δασών.
- Βιοκαύσιμα: Εστίαση σε advanced biofuels σε χώρες με υψηλή ζήτηση και ανακατεύθυνση πλεονάζουσας παραγωγής προς εγχώρια χρήση.
- Διαχείριση Νερού: Ενσωμάτωση δεσμευτικών στόχων κατανάλωσης άρδευσης στα RBMPs και ΚΑΠ, με χωρικά εργαλεία για υπολογισμό υδατικών ισοζυγίων και ορθολογική διαχείριση.
- Ευρωπαϊκή Συνεργασία: Σύσταση διευρωπαϊκού οργάνου για κοινές υποδομές, τεχνογνωσία και στοχευμένη χρηματοδότηση των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών (π.χ. Νότο–Ανατολική Ευρώπη) μέσω Just Transition Funds.
Μόνο με μια ολιστική, διατομεακή προσέγγιση, όπου κάθε πολιτική, επένδυση και πρόγραμμα χρηματοδότησης εμπλέκει ενεργειακούς, γεωργικούς, χωροταξικούς και υδατικούς παράγοντες, θα επιτευχθεί μια οικονομικά αποδοτική, οικολογικά βιώσιμη και κοινωνικά δίκαιη πορεία της Ευρώπης προς την κλιματική ουδετερότητα.
* Η καθηγήτρια Φοίβη Κουντούρη είναι πρωτοπόρος στα βιώσιμα συστήματα που συνδέουν τη φύση, την κοινωνία και την οικονομία. Κάτοχος MPhil και PhD από το Πανεπιστήμιο του Cambridge, κατείχε ακαδημαϊκές θέσεις στα πανεπιστήμια Cambridge, UCL, LSE, Reading, DTU και τώρα είναι καθηγήτρια οικονομικών στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Visiting Professor στο Cambridge University.
Ο Άγγελος Αλαμάνος είναι Διδάκτωρ Πολιτικός Μηχανικός, Senior Editor στο περιοδικό Nature Sustainability. Ο Δρ. Αλαμάνος έχει εκπονήσει μεταδιδακτορικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Waterloo, Καναδά, πάνω στην Ανάλυση Συστημάτων και στα Περιβαλλοντικά Οικονομικά.