δικτύων, την ενίσχυση των τεχνολογιών πολύτροπης αποθήκευσης ενέργειας (π.χ. μπαταρίες ροής, υδρογόνο), τη διαχείριση ενεργειακών ροών μέσω τεχνητής νοημοσύνης, και τη δημιουργία διεθνών διασυνδέσεων, που θα ενισχύσουν την ενεργειακή ανθεκτικότητα.
Η συχνή αναφορά στη «δίκαιη μετάβαση» δεν αρκεί από μόνη της, χρειάζεται να υπενθυμίζεται ότι η ηλεκτρική ενέργεια πρέπει να θεωρείται καθολικό ανθρώπινο δικαίωμα. Ωστόσο, η αυξανόμενη ζήτηση και οι επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες έχουν προκαλέσει αύξηση του κόστους, επιβαρύνουν την ενεργοβόρα βιομηχανία και τα ευάλωτα νοικοκυριά, και εντείνουν τις ανισότητες, ιδίως σε αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές. Η ενεργειακή φτώχεια έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, την ποιότητα ζωής και την κοινωνική συνοχή, ειδικά για ηλικιωμένους και ανέργους. Παράλληλα, η κατάργηση παραδοσιακών θέσεων εργασίας σε ρυπογόνες βιομηχανίες δημιουργεί κοινωνικές εντάσεις, ενώ η επανακατάρτιση των εργαζομένων εξελίσσεται με αργούς ρυθμούς.
Αν και η Ε.Ε. έχει εισαγάγει τον Μηχανισμό Δίκαιης Μετάβασης, τα αποτελέσματα μέχρι στιγμής δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες. Η μετάβαση σε ένα πλήρως ηλεκτροδοτημένο ενεργειακό σύστημα συναντά σοβαρά εμπόδια. Η πρόβλεψη της κατανάλωσης και η ευελιξία των δικτύων παραμένουν ανεπαρκείς, η εγκατεστημένη ισχύς αποθήκευσης στην Ευρώπη φτάνει μόλις τα 4,5 GW, ενώ οι ανάγκες απαιτούν 11–14 GW ετησίως. Παρότι οι πωλήσεις ηλεκτρικών οχημάτων και λεωφορείων αυξάνονται, η ανάπτυξη υποδομών φόρτισης υστερεί σημαντικά. Οι τεχνολογίες όπως οι αντλίες θερμότητας υψηλής θερμοκρασίας, οι ηλεκτρικοί λέβητες, το ηλεκτρικό πλάσμα, αλλά και οι λύσεις αποθήκευσης όπως το υδρογόνο, βρίσκονται ακόμη σε πρώιμα στάδια εφαρμογής. Ο απαραίτητος τριπλασιασμός του ρυθμού εξηλεκτρισμού έως το 2050 απαιτεί τεράστιες επενδύσεις, ιδίως στα δίκτυα μεταφοράς και διανομής. Σε αυτή την κατεύθυνση, η Ε.Ε. ετοίμασε το “Σχέδιο Δράσης Έξυπνου Εξηλεκτρισμού”, το οποίο στοχεύει στη μείωση της εξάρτησης από εισαγόμενα καύσιμα, στην ενίσχυση της ενεργειακής ανεξαρτησίας, και στη δίκαιη και βιώσιμη ενεργειακή μετάβαση για όλους τους πολίτες. Ωστόσο, η υλοποίησή του θα απαιτούσε την επιτάχυνση της απεξάρτησης από εισαγόμενα καύσιμα, μέσα από την έρευνα και αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πηγών ενέργειας , συμπεριλαμβανομένων των υδρογονανθράκων, μια εξέλιξη που, προς το παρόν, δεν φαίνεται στον ευρωπαϊκό ορίζοντα.
Πέρα από τον ευρωπαϊκό θόλο: Ο εξηλεκτρισμός σε Αφρική και Ασία
Κοιτάζοντας πέρα από τον ευρωπαϊκό ορίζοντα, γίνεται φανερό πως η Αφρική και η Ασία κινούνται με διαφορετικούς ρυθμούς, υιοθετώντας λύσεις προσαρμοσμένες στις δικές τους συνθήκες και ανάγκες.
Η Αφρική βρίσκεται στο επίκεντρο μιας ενεργειακής επανάστασης, με τον εξηλεκτρισμό να λειτουργεί ως μοχλός κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα στις αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές. Μίνι-δίκτυα, ηλιακά οικιακά συστήματα και μοντέλα πληρωμής PAYGO (pay-as-you-go) διευρύνουν την πρόσβαση σε ρεύμα για εκατομμύρια ανθρώπους. Οι χώρες που διαθέτουν σαφή και σταθερά ρυθμιστικά πλαίσια προσελκύουν περισσότερες ιδιωτικές επενδύσεις, ενισχύοντας τη βιωσιμότητα των έργων.
Η Παγκόσμια Τράπεζα μαζί με την Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (πρόγραμμα ASCENT) στοχεύουν στην ηλεκτροδότηση 300 εκατ. ανθρώπων έως το 2030 με το 50% των νέων συνδέσεων να βασίζεται σε ανανεώσιμες πηγές και το υπόλοιπο σε υπάρχοντα δίκτυα. Η επένδυση θα υπερβαίνει τα 40 δισ. δολάρια με συμμετοχή και της Ισλαμικής Τράπεζας Ανάπτυξης.
Το πρόγραμμα Power Africa προβλέπει χρηματοδότηση για έργα σε Νιγηρία, Κένυα, Γκάνα, Τανζανία, ύψους 7 εκατ. δολαρίων για παροχή 10.000 MW και 500 εκατ. δολαρίων για την Αγκόλα. Στην πρόσφατη Σύνοδο για την Καινοτομία στην Πυρηνική Ενέργεια, που πραγματοποιήθηκε στο Κιγκάλι της Ρουάντα, συζητήθηκε το ενδιαφέρον των μικρών αρθρωτών αντιδραστήρων (SMRs) ως υποσχόμενη λύση για την αντιμετώπιση του ενεργειακού κενού και των εκπομπών ρύπων στην Αφρική. Η νεοσύστατη Δυτικοαφρικανική Ολοκληρωμένη Ομάδα Πυρηνικής Ενέργειας (WAINPG) ετοίμασε ένα σχέδιο μνημονίου συνεννόησης και ένα τριετές σχέδιο δράσης στην πρώτη της συνεδρίαση. Οι επικεφαλής των αντιπροσωπειών από το Μπενίν, την Μπουρκίνα Φάσο, την Γκάνα, το Μάλι, τον Νίγηρα, τη Νιγηρία και τη Σενεγάλη προσβλέπουν στον αρχικό σχεδιασμό ενός περιφερειακού προγράμματος πυρηνικής ενέργειας.
Η Βόρεια Αφρική προσβλέπει σε μια σχεδόν καθολική πρόσβαση στον ηλεκτρισμό. Η Αίγυπτος, Μαρόκο, Τυνησία, και Αλγερία επενδύουν σε εθνικά δίκτυα, μεγάλης κλίμακας έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως το ηλιακό συγκρότημα Noor του Μαρόκου, και περιφερειακές διασυνδέσεις με την Ευρώπη.
Η Δυτική Αφρική χαρακτηρίζεται από αστικές περιοχές με συχνά καλή πρόσβαση στον ηλεκτρισμό, σε αντίθεση με την ύπαιθρο. Αυτή η άνιση κατανομή έχει οδηγήσει στην εφαρμογή υβριδικών μοντέλων ηλεκτροδότησης, που συνδυάζουν κεντρικά δίκτυα και αποκεντρωμένες λύσεις. Η Νιγηρία αντιμετωπίζει σημαντικές δυσκολίες αξιοπιστίας του δικτύου και επενδύει σε ηλιακά μίνι-δίκτυα και ανεξάρτητους παραγωγούς ενέργειας. Η Γκάνα δίνει προτεραιότητα στην πύκνωση του δικτύου, ενώ η Σενεγάλη: χρησιμοποιεί ηλιακά μίνι δίκτυα ως δεύτερη καλύτερη επιλογή μετά την επέκταση του δικτύου.
Η Νότια Αφρική εκσυγχρονίζει τα δίκτυα και προχωρά σε μεταρρυθμίσεις. Με την γήρανση των υποδομών άνθρακα στρέφεται προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την αποθήκευση μέσω συστημάτων μπαταριών. Η Μοζαμβίκη εξάγει φυσικό αέριο αλλά μόνο το 40% του πληθυσμού έχει πρόσβαση στην ηλεκτρική ενέργεια, και η χώρα επικεντρώνεται στην εξισορρόπηση των εξαγωγικών της δραστηριοτήτων με τις εγχώριες ανάγκες.
Η Κεντρική Αφρική, λόγω συγκρούσεων, φτώχειας και γεωγραφίας έχει τα χαμηλότερα ποσοστά πρόσβασης στον κόσμο. Το Τσαντ, Νότιο Σουδάν και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό εστιάζουν σε ηλιακά έργα που χρηματοδοτούνται από δωρητές και λύσεις που βασίζονται στις κοινότητες.
Η Ασία, ως η πιο πυκνοκατοικημένη και πολυπολιτισμική ήπειρος του πλανήτη, προσεγγίζει την πρόσβαση στην ενέργεια με τρόπους που αντικατοπτρίζουν τη γεωγραφική πολυμορφία, τα διαφορετικά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης και τις πολιτικές προτεραιότητες κάθε κράτους. Όσο παράξενο και να ακούγεται, ένα από τα πλέον κρίσιμα προβλήματα παραμένει το καθαρό μαγείρεμα. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, περισσότεροι από 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι στην Ασία εξακολουθούν να βασίζονται σε ρυπογόνα καύσιμα όπως ξύλο, κάρβουνο και κηροζίνη για τις καθημερινές τους ενεργειακές ανάγκες εστίασης. Η πρακτική αυτή επιβαρύνει το περιβάλλον και έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία – ιδίως για τις γυναίκες και τα παιδιά που εκτίθενται σε εσωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση.
Η Νοτιοανατολική Ασία (ASEAN) δίνει σημασία στην περιφερειακή συνεργασία. Υπο αυτή την οπτική οι χώρες επεκτείνουν τις ηλιακές, υδροηλεκτρικές, και γεωθερμικές εγκαταστάσεις σε διασυνοριακό επίπεδο και στις αγροτικές περιοχές προωθούν την χρήση κοινοτικών μίνι-δικτύων και μοντέλων pay-as-you-go ηλιακής ενέργειας. Καθώς η ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας αυξάνεται, οι κυβερνήσεις σε όλη την περιοχή προωθούν την ενσωμάτωση της πυρηνικής ενέργειας στις εθνικές ενεργειακές στρατηγικές τους, ανοίγοντας μια αγορά πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων για παγκόσμιους επενδυτές, παρόχους τεχνολογίας και εταιρείες ενέργειας. Η Ινδονησία, η μεγαλύτερη οικονομία της Νοτιοανατολικής Ασίας, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της πυρηνικής ανάπτυξης. Οι Φιλιππίνες επιταχύνουν τις προσπάθειες ενσωμάτωσης της πυρηνικής ενέργειας στο ενεργειακό τους μείγμα, με έμφαση στην ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας και βιωσιμότητας. Το Βιετνάμ επιταχύνει τα σχέδιά του για την πυρηνική ενέργεια, με την πρόσφατη συμφωνία μεταξύ της Rosatom και της EVN.
Η Ινδία εφαρμόζει ένα από τα πιο φιλόδοξα προγράμματα ηλεκτροκίνησης και ενσωμάτωσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας παγκοσμίως. Στο επίκεντρο αυτής της στρατηγικής βρίσκεται το πρόγραμμα Saubhagya, το οποίο έχει στόχο την καθολική πρόσβαση σε ηλεκτρική ενέργεια, ακόμη και στις πλέον απομακρυσμένες περιοχές. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα ηλιακά μικροδίκτυα, που αποτελούν βιώσιμη λύση για τις αγροτικές κοινότητες όπου η επέκταση του εθνικού δικτύου είναι δύσκολη ή δαπανηρή.
Η Κίνα επεκτείνει το κρατικό ηλεκτρικό δίκτυο για την βιομηχανία. Πρωτοστατεί παγκοσμίως στις επενδύσεις σε ηλιακή, αιολική και υδροηλεκτρική ενέργεια και την ηλεκτροδότηση των μεταφορών και της θέρμανσης στις αστικές περιοχές. Οι στόχοι της εναρμονίζονται με την διαχείριση της πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας, τον περιορισμό των εκπομπών και την σταδιακή κατάργηση του άνθρακα.
Η Νότια Ασία χαρακτηρίζεται από σημαντικά κενά στις ενεργειακές υποδομές, γεγονός που καθιστά αναγκαία την ανάπτυξη καινοτόμων λύσεων εκτός δικτύου για να καλυφθούν οι ανάγκες των αγροτικών και απομακρυσμένων περιοχών. Στο Μπαγκλαντές, τα ηλιακά οικιακά συστήματα καλύπτουν περισσότερα από 6 εκατομμύρια εγκαταστάσεις, καθιστώντας τη χώρα παγκόσμιο πρότυπο στην αποκεντρωμένη πρόσβαση στην ενέργεια. Το Νεπάλ πρωτοπορεί στην ανάπτυξη της λεγόμενης αγροβολταϊκής γεωργίας, δηλαδή τον συνδυασμό γεωργικής παραγωγής και ηλιακής ενέργειας στον ίδιο χώρο. Παράλληλα, υλοποιούνται έργα ηλιακής άρδευσης που ενισχύουν την αυτάρκεια και μειώνουν την εξάρτηση από το δίκτυο. Το Πακιστάν στρέφεται σε πλωτά ηλιακά έργα, αξιοποιώντας τεχνητές λίμνες και ταμιευτήρες, καθώς και σε αγροτικά μικροδίκτυα, που επιτρέπουν την τροφοδότηση κοινοτήτων με καθαρή ενέργεια χωρίς την ανάγκη εκτεταμένων υποδομών.
Η περιοχή των Νησιών του Ειρηνικού, που συχνά αποκαλείται και «απομακρυσμένη Ασία», αντιμετωπίζει προκλήσεις ενεργειακής πρόσβασης λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης και της διάσπαρτης τοπογραφίας των κρατών της. Χώρες όπως η Παπούα Νέα Γουινέα, το Ανατολικό Τιμόρ και οι Μαλδίβες δεν διαθέτουν εκτεταμένα εθνικά δίκτυα και βασίζονται κυρίως σε αποκεντρωμένες λύσεις. Ο εξηλεκτρισμός επιτυγχάνεται με ηλιακά συστήματα εκτός δικτύου, συστήματα αποθήκευσης με μπαταρίες, και υβριδικά ενεργειακά συστήματα συνδυασμού ντίζελ - ηλιακής ενέργειας, που εξασφαλίζουν βασική ενεργειακή επάρκεια. Η διεθνής χρηματοδότηση, είτε μέσω κλιματικών ταμείων είτε μέσω αναπτυξιακών οργανισμών, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη βιωσιμότητα αυτών των λύσεων.
Διαχρονικές πορείες
Η πορεία του εξηλεκτρισμού στις τρεις ηπείρους αντανακλά την εξέλιξη των κοινωνιών και τις τεχνολογικές μεταβάσεις που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο. Στην Ευρώπη, η ηλεκτρική ενέργεια αποτέλεσε πυλώνα της βιομηχανικής επανάστασης και της μεταπολεμικής ανάκαμψης. Η Ασία, με τη δυναμική της οικονομική ανάπτυξη, αξιοποίησε τον εξηλεκτρισμό για την ανάδειξη αστικών κέντρων και την ενίσχυση της παραγωγής. Η Αφρική, παρά τις προκλήσεις, εισέρχεται πλέον σε μια νέα εποχή ηλεκτρικής επέκτασης, με έμφαση σε βιώσιμες και αποκεντρωμένες λύσεις. Ο εξηλεκτρισμός υπήρξε και παραμένει κινητήριος δύναμη κοινωνικής προόδου και μείωσης των ανισοτήτων. Συμπερασματικά, η διαχρονικότητά του εξηλεκτρισμού ενσωματώνει τις μεταβάσεις από τον λιγνίτη στο φυσικό αέριο, την εκμετάλλευση του αέρα, του ήλιου, του νερού, και τελικά της πυρηνικής ενέργειας και της αποθήκευσης. Ο δρόμος του εξηλεκτρισμού δεν είναι μόνο τεχνικός, είναι και πολιτικός, πολιτισμικός και οικονομικός, αλλά στο επίκεντρο θα βρίσκεται ο άνθρωπος και η επιθυμία του για πρόσβαση σε καθαρή, φθηνή και αξιόπιστη ενέργεια.
*Λίγα λόγια για τον κ. Γιάννη Μπασιά, ενεργειακό αναλυτή και τέως Πρόεδρο και Διευθύνων Σύμβουλος της Ελληνικής Διαχειριστικής εταιρείας Υδρογονανθράκων (ΕΔΕΥ).
Από το 2021 συμβάλει σε δήμους της Δυτικής Μακεδονίας για την ανάπτυξη ενεργειακών και ορυκτών πόρων. Διετέλεσε μέλος της Επιτροπής για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) μέχρι το 2020 και αρθρογραφεί συχνά με τεχνικές αναλύσεις για το ενεργειακό μείγμα και τις οικονομικές προεκτάσεις.
Διαθέτει περισσότερα από 30 χρόνια διεθνούς επαγγελματικής εμπειρίας στην αξιολόγηση κοιτασμάτων, τα τεχνικά έργα, τη δημιουργία πετρελαϊκού χαρτοφυλακίου και την διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού. Διετέλεσε Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος του ομίλου Georex και εργάστηκε σε θέματα υπεράκτιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Δυτική Αφρική, την Μαυριτανία, το Κανάλι της Μοζαμβίκης, το κεντρικό-νότιο Ατλαντικό. Αρχικά, ακολούθησε ακαδημαϊκή καριέρα στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ως Αναπληρωτής Καθηγητής στο Εργαστήριο Γεωλογίας του Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στο Παρίσι. Αποφοίτησε από το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1979), είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος από το Πανεπιστήμιο Pierre et Marie Curie στο Παρίσι (1984), διοίκησης επιχειρήσεων από το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Παρισιού (1989) και οικονομικών (Παρίσι, 1994). Διετέλεσε υπότροφος του Συμβουλίου της Ευρώπης στο Παρίσι από το 1980 έως το 1983 και ερευνητής του Ιδρύματος Alexander von Humboldt στο Βερολίνο από το 1985 έως το 1986. Είναι συγγραφέας ή συνεργάτης σε περισσότερες από 30 δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά ή βιομηχανικά περιοδικά, συν-εκδότης 3 εκθέσεων θαλάσσιων αποστολών στον Ινδικό Ωκεανό.