«Ο φάκελος καταστροφής είναι για να τεκμηριώσει τα γεγονότα που οδήγησαν στο αποτέλεσμα. Πήρε δυόμιση χρόνια προκειμένου να ολοκληρωθεί, δηλαδή να δοθούν οι καταθέσεις, να συλλεχθούν τα έγγραφα… “Εγώ έστειλα φαξ”. Τότε ήταν της μόδας τα φαξ και ο κάθε ένας έστελνε και από ένα και έφευγε. Και όλοι είχαν στείλει στον άλλον φαξ να προειδοποιήσουν για τον κίνδυνο πυρκαγιάς. Αυτή η αλληλομετάθεση ευθυνών δεν είναι καινούργια στην Ελλάδα», λέει ο εμπειρογνώμονας στην «Κ». «Και είναι από εκείνα τα κρίσιμα μεγέθη που επηρεάζουν καταλυτικά το αποτέλεσμα μια καταστροφής».
Το «σύντομο καλοκαίρι» της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας
Ο Παναγιώτης Καρκατσούλης με μακρά ιστορία στον χώρο της δημόσιας διοίκησης -άρα και μακρά μνήμη- ανακαλεί τον τρόπο δημιουργίας και εξέλιξης της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας (ΓΓΠΠ) και διακρίνει σε αυτόν τις αιτίες της πλημμελούς ανταπόκρισής της σε συνθήκες καταστροφών. Η ΓΓΠΠ δημιουργείται στις αρχές του 2000, αλλά η ίδια η έννοια της πολιτικής προστασίας δεν έχει ακόμα γίνει κτήμα όσων χαράσσουν πολιτικές για την αντιμετώπιση απειλών εν καιρώ ειρήνης. «Κατ’ ουσίαν περιέγραφε διάφορα πράγματα που ήταν σκόρπια και η λογική ήταν “θα τα μαζέψω κάπου και θα φτιάξω μια υπηρεσία”, που όμως λειτουργούσε περιφερειακά. Το πόσο περιφερειακή υπηρεσία ήταν, φάνηκε άλλωστε στο Μάτι», λέει ο κ. Καρτσακούλης.
Με τη δημιουργία της ΓΓΠΠ δημιουργούνται και «υπο-υπηρεσίες» με αντικείμενο τη διαχείριση των αποτελεσμάτων των διαφόρων φυσικών φαινομένων. «Άρχισε τότε ένας καβγάς για το ποιος είναι υπεύθυνος για κάθε είδος καταστροφής» λέει ο κ. Καρτσακούλης και περιγράφει την ΓΓΠΠ ως μια πολύ μικρή υπηρεσία με ελάχιστο προσωπικό και σχεδόν μηδενικά μέσα. «Ήταν απλώς ένα παρακολούθημα της ΕΜΥ. Αφενός η διασπορά, αφετέρου οι οργανωτικές αδυναμίες, οδήγησαν σε μια πρώτη έκδοση επιχειρησιακού σχεδίου αντιμετώπισης καταστροφών το 2007, που ο ειδικός περιγράφει ως «έκθεση ιδεών». «Και φτάνουμε στο σημείο μηδέν για την πολιτική προστασία, που είναι το Μάτι», λέει. «Γιατί στο Μάτι συνέτρεξαν όλα μαζί: Όλες οι κακοδαιμονίες του ελληνικού κράτους, όλες οι κακοδαιμονίες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού -διότι έχει και πολίτες το κράτος αυτό, που έχουν και αυτοί τις ευθύνες τους- συν η λεγόμενη κλιματική αλλαγή. Και από αυτή την φοβερή καταστροφή αναδύθηκε το μεγάλο πρόβλημα».
Οταν έχεις ένα πρώτο μέρος όπου περιγράφεις τους κινδύνους, το κάνεις γιατί μετά πρέπει να πάρεις μέτρα. Δεν τους περιγράφεις και μετά τους ξεχνάς.
Στον νόμο για την πολιτική προστασία που τελικά ψηφίστηκε επί κυβέρνησης Νέας Δημοκρατίας υπάρχουν, κατά τον ειδικό, περιγραφές αρμοδιοτήτων αλλά απουσιάζουν οι επιχειρησιακοί τρόποι. «Όταν έχεις ένα πρώτο μέρος που περιγράφεις τους κινδύνους, το κάνεις γιατί μετά πρέπει να πάρεις μέτρα. Δεν τους περιγράφεις και μετά τους ξεχνάς», λέει ο κ. Καρκατσούλης για το περιεχόμενο του νόμου. «Εισήχθησαν μερικά καινούρια πράγματα, χρήσιμα κατά τη γνώμη μου, που θα μπορούσαν να είναι ωφέλιμα. Και η κεντρική ιδέα είναι αυτή της αποκέντρωσης -και σωστά. Σε επίπεδο όμως περιφέρειας εμείς δεν έχουμε τίποτα. Έχουν απλώς κάτι γκρέιντερ. Άντε να βάλεις τα γκρέιντερ να αδειάσουν τον θεσσαλικό κάμπο», λέει εμφατικά.
Απουσία καταρχάς στρατηγικής και κατά δεύτερον εφαρμογής των όποιων σχεδίων σε επίπεδο περιφερειακό και τοπικό, είναι τα δύο σημεία από όπου εκκινούν οι παθογένειες σύμφωνα με τον κ. Καρκατσούλη. «Εκεί κάπου, σε αυτά τα δύο πράγματα που μπλέκονται, χρησιμοποιούμε -και δεν ξέρω αν πράγματι το χρησιμοποίησε κανείς ή αν υπάρχει μόνο στα χαρτιά, ένα από τα σχέδια, το Δάρδανος», τονίζει ο ειδικός.
Δάρδανος αναθεωρεί Δάρδανο, αλλά μάταια
Το σχέδιο Δάρδανος ΙΙ λέει τι πρέπει να κάνει ο καθένας, αλλά όχι πώς.
Το σχέδιο Δάρδανος αποτελεί το σχέδιο αντιμετώπισης εκτάκτων αναγκών και διαχείρισης συνεπειών από την εκδήλωση πλημμυρικών φαινομένων και ανήκει στην ΓΓΠΠ. «Υπήρξε μια αναθεώρηση του Δάρδανος Ι με το Δάρδανος ΙΙ και προσπάθησα να καταλάβω τι διαφορές έχει το ένα με το άλλο», λέει ο κ. Καρκατσούλης. «Μόνο στην εισαγωγή κατάλαβα ότι ουσιαστικά λέει να πάρετε το παλιό σχέδιο γιατί το μόνο που άλλαξε ήταν τα ονόματα (των υπηρεσιών) και το πού υπάγεται ο καθένας».
«Όταν θα δείτε, λοιπόν το corpus του ισχύοντος επιχειρησιακού σχεδίου που έχει η χώρα για την αντιμετώπιση των πλημμυρών, θα δείτε μια πολύ αναλυτική περιγραφή των κινδύνων σε επίπεδο βιβλιογραφικό, -τι σημαίνει παγετός, ολισθηρότητα, κλπ. Ορισμοί δηλαδή. Καλό είναι αυτό, διαβάζεις και μαθαίνεις, αλλά δεν είναι επιχειρησιακό σχέδιο. Στο επιχειρησιακό κομμάτι αμιγώς βλέπει κανείς ότι ως επιχειρησιακή δραστηριότητα, ο συντάκτης του έργου αντιλαμβάνεται την αρμοδιότητα. Στην Ελλάδα έχουμε ένα σύστημα διακυβέρνησης το οποίο στηρίζεται στο λεγόμενο σύστημα αρμοδιοτήτων. Ένας έχει όλες τις αρμοδιότητες και τις εκχωρεί προς τα κάτω κ.ο.κ. Η αρμοδιότητα είναι μία έννοια που δεν σου λέει πώς να κάνεις κάτι. Αυτή η επιστήμη που μας έμαθε να λέμε πώς γίνεται αυτό είναι μια επιστήμη η οποία δεν τελεσφόρησε ποτέ στα ελληνικά πράγματα. Και σίγουρα όχι στη διοίκηση του κράτους. Είναι η επιστήμη του management», εξηγεί ο κ. Καρτσακούλης και προσθέτει: «Αυτά που έχουν συμβεί τα τελευταία τριάντα χρόνια στον δυτικό κόσμο έπρεπε να μας είχαν προβληματίσει. Είναι πράγματα τα οποία μας δείχνουν ότι ο κόσμος άλλαξε. Εμείς δεν θέλουμε να αλλάξουμε όμως ή αλλάζουμε πολύ αργά».
Κανείς δεν έχει την ευθύνη
Ο κ. Καρκατσούλης ανακαλεί τις πλημμύρες που έπληξαν τη Εύβοια τον Αύγουστο του 2020 όπου ένα βρέφος έχασε τη ζωή του. Τότε, εξηγεί, ένα παράρτημα της ΕΜΥ, αντί να στείλει το σήμα για την κακοκαιρία στην περιφέρεια ή στον Δήμο, το έστειλε στο Εθνικό Αστεροσκοπείο, το οποίο, όμως, στις 12 το βράδυ ήταν κλειστό. «Την ευθύνη για ό,τι έγινε την έχουν πολλοί, γιατί ο καθένας από μόνος του κάτι κάνει, τού λέει ένας νόμος τί να κάνει, αλλά το ίδιο λέει και σε κάποιον άλλον», σημειώνει ο εμπειρογνώμονας και προσθέτει πως κατ’ αυτόν τον τρόπο «δεν φταίει κανείς». Ο εμπειρογνώμονας υπογραμμίζει την απουσία σεναρίων που να βασίζονται σε υποθέσεις εργασίας. «Εάν υπήρχε ένα σενάριο που να έλεγε «σε περίπτωση που συμβεί το δείνα, αρμόδιος είναι ο τάδε», τότε θα έφταιγε αυτός. Η ΕΜΥ για παράδειγμα δεν έχει υποχρέωση να ειδοποιεί κανέναν. Έχει υποχρέωση να αναρτά το δελτίο επικινδυνότητας όταν αυτό συμβαίνει. Αναρτούσε λοιπόν τους χάρτες. Το ερώτημα είναι, υπήρχε ένας συγκεκριμένος αποδέκτης του μηνύματος; Δεν υπάρχει τίποτα ρητό, υπάρχει ένα διηνεκές πρέπει. Αν υπάρξει ένας δημόσιος λειτουργός που να τον αφορά προσωπικά το θέμα, τότε μπορεί κάτι να γίνει».
Στην πρόληψη 41 φορείς έχουν την αρμοδιότητα να πράξουν κατά νόμον, αλλά δεν υπάρχει διοικητική ευθύνη, επιμερίζεται στο σύνολο του κράτους.
Ο κ. Καρκατσούλης υπερθεματίζει πως ακόμα και το σχέδιο Δάρδανος δεν έχει δώσει τα εργαλεία και τον τρόπο που θα υλοποιείται η αρμοδιότητα του καθενός. «Στη δημόσια διοίκηση η ευθύνη διαχέεται και αν δεν προκύπτει δόλος ή βαριά αμέλεια, κανένας δεν θα κυνηγηθεί. Εν τέλη, στην πρόληψη 41 φορείς έχουν την αρμοδιότητα να πράξουν. Ο καθένας οφείλει να πράξει κατά νόμον, αλλά δεν υπάρχει διοικητική ευθύνη, επιμερίζεται στο σύνολο του κράτους».
Πάσχουμε στην επιχειρησιακή εφαρμογή αλλά και στην πρόληψη
Σε συνέχεια του προβλήματος των αρμοδιοτήτων, πάσχει και κάθε επιχειρησιακή εφαρμογή. Ο κ. Καρτσακούλης τονίζει ότι επιχειρησιακά σχέδια αυτή τη στιγμή μπορεί να εφαρμόζει μόνο ο στρατός και αυτό θέτει το ερώτημα πώς θα μπορούσε να εμπλακεί στα επιχειρησιακά της πολιτικής προστασίας. «Προφανώς εκεί, επειδή ξέρουν καλύτερα τί είναι επιχειρησιακή ετοιμότητα, τα κάνουν και καλύτερα. Η Ισπανία έχει μεταφέρει ό,τι έχει να κάνει με έκτακτες συνθήκες στον στρατό. Αυτή η κουβέντα μπορεί να ξεκινήσει και στην Ελλάδα, αν και θα είναι λάθος να νομίζει κανείς από πριν ότι βρήκε τη λύση. Διότι ο στρατός δρα κατασταλτικά, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το κομμάτι της πρόληψης, στο οποίο πάσχουμε επίσης», λέει.
Επιχειρησιακά σχέδια αυτή τη στιγμή μπορεί να εφαρμόζει μόνο ο στρατός.
«Μετά τους σεισμούς στην Τουρκία μας έπιασε ένας πανικός και εμάς να δούμε την ευαλωτότητα των σχολείων. Τέσσερα στα δέκα είναι επικίνδυνα. Το βρήκαμε αυτό. Ξανακούσατε τίποτα μετά;» διερωτάται ο κ. Καρτσακούλης. Είτε στις πυρκαγιές, είτε τώρα στις πλημμύρες το κομμάτι της πρόληψης παρουσιάζεται διαχρονικά αδύναμο.
Το παράδειγμα των ΗΠΑ
Ως οδηγό για τον δυτικό κόσμο παρομοιάζει ο Παναγιώτης Καρτσακούλης το προηγμένο διοικητικό σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου μετά την 11η Σεπτεμβρίου διαπιστώθηκαν προβλήματα αντίστοιχα με αυτά που αντιμετωπίζει σήμερα η Ελλάδα: «Διασπορές αρμοδιοτήτων, επικαλύψεις, κ.ο.κ. Εκείνο όμως που ανακάλυψαν είναι ότι δεν μπορούμε να μιλάμε πια για εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους», λέει. «Εκεί τότε άλλαξαν το σύστημα πολιτικής προστασίας που είχαν και είπαν ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίζουμε κάθε τι ξεχωριστά και να λέμε “διαχείριση κρίσεων για μεταφορές, διαχείριση κρίσεων για φωτιές”, κλπ. Αν δεν υπακούς σε μια συνολική στρατηγική διαχείρισης των κινδύνων και των καταστροφών -συνεπώς και μια αντίστοιχη δομή που θα τα διαχειρίζεται όλα αυτά- θα αποτύχεις. Έτσι δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ το Homeland Security και μια καινούρια έννοια: αυτή της δημόσιας ασφάλειας. Στην Ελλάδα η μόνη έννοια που ξέρουμε είναι η εθνική ασφάλεια και τη συνδέουμε με την Τουρκία», εξηγεί ο κ. Καρτσακούλης.
Για τον εμπειρογνώμονα η δημόσια ασφάλεια αφορά και όλες αυτές οι καταστροφές που απειλούν σήμερα τη δημόσια ζωή, θέτοντας σε κίνδυνο όχι μόνο την ανθρώπινη ζωή, το περιβάλλον και την περιουσία αλλά και την ίδια τη δημοκρατία.
*Δορυφορική εικόνα: Planet Labs PBC via AP
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")