Πρέπει, κάποτε, η συζήτηση να αγγίξει τα αίτια της ελληνικής ιδιομορφίας. Αναμφιβόλως, οι οθωμανικές πολιτικές και διοικητικές εμπειρίες έχουν αφήσει ίχνη. Όμως, η κρίσιμη στιγμή τοποθετείται στην τεράστια γεωπολιτική ρήξη την οποία αντιπροσωπεύει η ίδρυση του ελληνικού κράτους. Με τα εργαλεία της γεωγραφικής θεωρίας τεκμηριώνεται η σχέση αιτίου και αιτιατού, ανάμεσα στη μετάβαση από το οθωμανικό στο νεωτερικό σύστημα και τις σημερινές « παθογένειες”. Η πρώτη χρήσιμη γεωγραφική έννοια αφορά τη σχέση Κέντρου και Περιφέρειας.
Οι Πόλεις-Κράτη αντιστοιχούσαν σε ένα χώρο διαιρεμένο σε μικρές φυσικές περιοχές από τα βουνά και τις θάλασσες. Το σύνολο αυτό λειτουργούσε κατά τη λογική των δικτύων. Αποτελούσε ένα πολυκεντρικό σύστημα, η ενότητα του οποίου στηριζόταν στους θαλάσσιους δρόμους. Από την Αρχαιότητα ώς τον 19ο αιώνα, η γεωγραφική αυτή λογική κυριαρχούσε αδιάκοπα. Η Ρωμαϊκή, η Βυζαντινή και η Οθωμανική Αυτοκρατορία την σεβάστηκαν. Η οργάνωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας την αναπαρήγαγε. Μητροπολίτες και Προεστοί είχαν την ευθύνη της πνευματικής και υλικής πλαισίωσης των πληθυσμών.
Το όραμα του Καποδίστρια και η πολιτικο-στρατιωτική τάξη των Βαυαρών αντέφασκε με τις γεωπολιτικές αυτές παραδόσεις. Η Νεωτερικότητα απαιτούσε συγκεντρωτική οργάνωση του χώρου. Έπρεπε τα προαιώνια τοπικά εδάφη να χωνευτούν σε ένα ενιαίο εθνικό έδαφος, με πυραμιδοειδή λογική. Στη μεγάλη συνεχή ευρωπαϊκή πεδιάδα το σύστημα αυτό εναρμονιζόταν με τις συνθήκες κυκλοφορίας, τις οποίες υπεδείκνυε η Φυσική Γεωγραφία. Στον ελληνικό χώρο, ο γεωγραφικός συγκεντρωτισμός δεν αντιστοιχούσε σε καμία παράδοση. Η νεωτερικά γεωπολιτική παρέμβαση ήταν, τρόπον τινά, παρά φύσιν.
Για τον λόγο αυτόν, η επιβολή του συγκεντρωτικού συστήματος συνάντησε τα εμπόδια τα οποία μας διδάσκει η ιστορική έρευνα. Η νέα δομή επεβλήθη με τη βία από τους Βαυαρούς. Αμφισβητούνταν συνεχώς· από τους « Βασιλείς των ορέων » του 19ου αιώνα ώς τους
« συμμορίτες » του Εμφυλίου. Οι υπεύθυνοι του νεοσύστατου ελληνικού κράτους δεν άργησαν να αντιληφθούν τα όριά τους. Η βία δεν αρκούσε για να τιθασευτεί ο δυναμισμός ενός γεωπολιτικού συστήματος το οποίο, επί αιώνες, είχε αναπτυχθεί σε αρμονία με τις γεωφυσικές συνθήκες. Χρειαζόταν κάποιος συμβιβασμός.
Κατά συνέπειαν, οι Προεστοί, οι εκπρόσωποι της τοπικής εξουσίας, κλήθηκαν να καταστούν σύνδεσμος ανάμεσα στο Κέντρο και την Περιφέρεια. Είχαν αποστολή να διανέμουν χρήμα και προνόμια στην τοπική τους πελατεία, εξασφαλίζοντας εις αντάλλαγμα την υπακοή στο Κέντρο. Οι « διαμεσολαβητές » αυτοί, την παράδοση των οποίων συνεχίζουν οι σημερινοί κομματάρχες, αποκτούσαν εξουσίες οι οποίες, υπό κανονικές συνθήκες, θα αφορούσαν διοικητικά και πολιτικά στελέχη, καταλλήλως εκπαιδευμένα. Η ανάγκη για έλεγχο της Περιφέρειας από το Κέντρο ακύρωνε κάθε δυνατότητα αξιοκρατίας.
Για να διατηρήσουν την επιρροή τους στην τοπική πελατεία οι « διαμεσολαβητές » όφειλαν να διανέμουν πόρους και προνόμια, στα οποία ασφαλώς περιλαμβάνεται η προστασία από την εφαρμογή του νόμου. Ο συνδυασμός αναξιοκρατίας, σπατάλης πόρων για πελατειακούς σκοπούς και επιλεκτικής εφαρμογής του νόμου εμπόδιζαν την οικονομική πρόοδο. Πώς χρηματοδοτήθηκε το σύστημα αυτό;
Η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στην αλλαγή γεωγραφικής κλίμακας· να διευρυνθεί η οπτική από την εθνική στην ευρωπαϊκή-διεθνή κλίμακα. Οι ευρωπαϊκές χώρες, οι Ηνωμένες Πολιτείες και, προσφάτως, η Ευρωπαϊκή Ένωση επί δύο αιώνες χρηματοδοτούν και προστατεύουν τις ελληνικές κυβερνήσεις οι οποίες επωφελήθηκαν από μια διπλή πρόσοδο: « φιλοσοφική », απορρέουσα από τον ρόλο της Αρχαιότητας στη συγκρότηση της νεωτερικής Ευρώπης· γεωστρατηγική, οφειλόμενη στην κομβική θέση του ελληνικού εδάφους.
Όπως οι προύχοντες, οι σημερινοί κομματάρχες, λειτουργούν ως σύνδεσμος ανάμεσα σε δύο κλίμακες, Κέντρο και Περιφέρεια, έτσι και οι κυβερνήσεις διασυνδέουν δύο κλίμακες, Eθνική και Διεθνή. Η αποστολή τους είναι πολύ περισσότερο να εξασφαλίζουν διεθνή πρόσοδο, παρά να επιτυγχάνουν οικονομική ανάπτυξη. Αφ’ης στιγμής εξασφαλίζονται έξωθεν πόροι, το πολιτικό σύστημα Κέντρο-Περιφέρεια φροντίζει να συγκροτηθούν μηχανισμοί ώστε να διοχετευθούν σε πελατειακούς διαύλους.
Το πρόσφατο σκάνδαλο απεικονίζει ευκρινώς το σύστημα αυτό. Το Κέντρο εξασφάλισε ευρωπαϊκούς πόρους· η Περιφέρεια φρόντισε να διανεμηθούν. Όσοι προσπάθησαν να παρεμποδίσουν την παρανομία εξοβελίστηκαν. Πώς να αντιταχθούν αποτελεσματικά σε δομές με ρίζες σε δύο αιώνες;
Από τη δημιουργία της, επομένως, η Ελλάδα παγιδεύτηκε σε προσοδοθηρική τροχιά. Κάθε φορά που επετύγχανε ροή πόρων από το εξωτερικό, βυθιζόταν περισσότερο στα, γνωστά από την διεθνή βιβλιογραφία, παρακμιακά προσοδοθηρικά φαινόμενα: διαφθορά, αδιαφορία για την παραγωγική διεργασία, σπατάλη πόρων, ανισότητες. Ταυτοχρόνως, το καρκίνωμα των προσοδοθηρικών δομών ισχυροποιείτο και μπορούσε να αντιμάχεται αποτελεσματικά τις όποιες προσπάθειες για εξυγίανση.
Η υπόθεση αυτή εξηγεί την επαναλαμβανόμενη αποτυχία των μεταρρυθμιστών· αντιστρόφως, την ανταμοιβή των στελεχών του πολιτικού κόσμου, οι οποίοι επιστρέφουν από το εξωτερικό κομίζοντες πρόσοδο. Ας θυμηθούμε τη θριαμβολογία για το « πακέτο Ντελόρ ». Είναι φυσικό το Κράτος να αντιμετωπίζεται ως λάφυρο, καθώς μέσω αυτού διανέμεται η πρόσοδος.
Το προσοδοθηρικό σύστημα αποτελεί προφανώς τροχοπέδη στην πρόοδο. Μήπως, χωρίς αυτό, θα κινδύνευε η πολιτική και κοινωνική συνοχή; Μήπως οι καταγγελλόμενες « παθογένειες » εκτονώνουν τις εντάσεις ανάμεσα στο Κέντρο και την Περιφέρεια- οι οποίες, υπό άλλες συνθήκες, θα απειλούσαν την εθνική ενότητα; Είναι ένα πρώτο ζωτικό ερώτημα.
Ένα δεύτερο αφορά την αξιολόγηση της πορείας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Παράλληλα προς τις πολλές θετικές πλευρές, πρέπει να επισημάνουμε ότι η γενναιοδωρία των Ευρωπαίων, σε συνδυασμό με την επινοητικότητα των Ελλήνων, τροφοδότησε την προσοδοθηρία. Αύξησε, ταυτοχρόνως, την εξάρτησή μας από το εξωτερικό.
Ερωτήματα που ανήκουν στην κατηγορία των τολμηρών αναθεωρήσεων, αν θέλουμε να προσαρμοστούμε στον “τραμπικό” Νέο Κόσμο. Μόνον έτσι θα αποφύγουμε να ομολογούμε, κάθε είκοσι-τριάντα χρόνια, ότι « Αποτύχαμε ». Μόνον έτσι μπορούμε να οικοδομήσουμε σταδιακά μιαν εθνική στρατηγική η οποία να αντιστοιχεί στις πραγματικές γεωπολιτικές συνθήκες, εσωτερικές και εξωτερικές.
*Ομότιμος Καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1) - Distinguished Visiting Professor, Hellenic American University
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")