Στο κλασικό δίλημμα «ελευθερία ή σταθερότητα», το 1989 η ανθρωπότητα επέλεξε την ελευθερία, τα αγαθά της οποίας κυριάρχησαν επί μία τριακονταετία. Προφανής έκφανση υπήρξε η ανεμπόδιστη κυκλοφορία. Μετά το 1989, άνθρωποι, εμπορεύματα, αγαθά, κεφάλαια, πληροφορίες και ιδέες κυκλοφορούσαν με αύξουσα ταχύτητα. Η λειτουργία των κρατικών συνόρων υποβαθμίστηκε και, συνεπακολούθως, το κύρος των κρατικών θεσμών. Η ατομική ελευθερία βάρυνε περισσότερο από την εθνική κυριαρχία. Νεοφιλελευθερισμός και παγκοσμιοποίηση εξέφρασαν αυτή την αναβάθμιση, με εντυπωσιακά οικονομικά αποτελέσματα. Οι ανεπτυγμένες χώρες έζησαν μια μακρά περίοδο καταναλωτικής ευμάρειας.
Τα τελευταία χρόνια βιώνουμε τις αρνητικές της συνέπειες. Η ανεξέλεγκτη κυκλοφορία προκάλεσε πολλαπλή αποσταθεροποίηση. Η χρηματοπιστωτική κρίση προέκυψε από την απουσία φραγμών και ελέγχων, με αποτέλεσμα οι τοπικές κρίσεις να εξαπλώνονται ταχύρρυθμα σε παγκόσμια κλίμακα. Η υγειονομική κρίση γενικεύθηκε από την αθρόα κυκλοφορία των ατόμων. Η περιβαλλοντική κρίση σχετίζεται άμεσα με την παγκόσμια διάδοση του δυτικού καταναλωτικού προτύπου. Τέλος, η τρέχουσα γεωπολιτική κρίση εγγράφεται σαφώς στην αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας.
Σε όλες αυτές τις κρίσεις, η Δύση διαπίστωσε τα αρνητικά της υπερ-ελευθερίας. Η πανδημία αποκάλυψε την ανάγκη να διαθέτει κάθε κράτος όχι μόνον επαρκή αποθέματα από υγειονομικό υλικό, αλλά και την ικανότητα να το παράγει. Η ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία έδειξε πώς η στενά οικονομική λογική δημιουργεί σοβαρές γεωπολιτικές δεσμεύσεις. Η ελεύθερη κυκλοφορία των πληροφοριών διευκολύνει τον κυβερνοπόλεμο και την παραπληροφόρηση. Η εκμετάλλευση της οικονομικής ελευθερίας από την Κίνα έφτιαξε έναν απειλητικό αντίπαλο. Τέλος, η οικονομική ανάπτυξη χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς οδήγησε σε έντονες ανισότητες. Οι πολιτικές συνέπειες απειλούν ακόμη και τις αναπτυξιακές προοπτικές τις οποίες υποτίθεται ότι υπηρετεί η οικονομική ελευθερία.
Η ουκρανική κρίση συνιστά την καμπή η οποία ωθεί οριστικά τη Δύση και, γενικότερα, την ανθρωπότητα προς την αναζήτηση σταθερότητας, προς τον περιορισμό της κυκλοφορίας. Τα σύνορα επανεδραιώνονται.
Ετσι ελπίζεται πως θα αντιμετωπιστούν πολιτικο-οικονομικά προβλήματα, όπως οι ανισότητες· πολιτικο-κοινωνικά, όπως οι μεταναστεύσεις· πολιτικο-ιδεολογικά, όπως η παραπληροφόρηση ή οι ανατρεπτικές ιδεολογίες. Στοιχεία διαχωρισμού διαφαίνονται ήδη. Τα προπαγανδιστικά media της Ρωσίας, RT και Sputnik, αποκλείστηκαν από τον επικοινωνιακό χώρο της Ε.Ε. Ο χρηματοπιστωτικός χώρος βαίνει προς διάσπαση. Ο χώρος του Διαδικτύου είναι ήδη οροθετημένος από την Κίνα. Η Ευρώπη σπεύδει να αναδιαρθρώσει τα δίκτυα φυσικού αερίου. Η οικονομική και η ιδεολογική γεωγραφία του κόσμου διασπάται σύμφωνα με γεωπολιτικές αναγκαιότητες, μετά τη μακρά ενοποιητική περίοδο την οποία ενέπνευσαν οικονομιστικά ιδεολογήματα.
Ο νεοφιλελευθερισμός και η παγκοσμιοποίηση, κυρίαρχα χαρακτηριστικά, κλονίζονται. Η de facto αυτή αμφισβήτηση συνοδεύει μια νέα οργάνωση της ανθρωπότητας. Η γεωοικονομία παύει να είναι ο καθοριστικός παράγων· η γεωπολιτική αποκτά αυξημένο ρόλο. Τείνουν να διαμορφωθούν μεγάλα περιφερειακά συστήματα με εσωτερική οικονομική συνοχή, διασυνδεδεμένα αμυντικά συστήματα, κλειστά δίκτυα πληροφόρησης και διαφέρουσες ιδεολογίες.
Πώς θα είναι ο ανασυγκροτούμενος κόσμος; Εξαρτάται πώς θα κινηθεί το γεωπολιτικό εκκρεμές. Αν η μετακίνηση προς τη σταθερότητα δεν υπερ-αμφισβητήσει την ελευθερία και την κυκλοφορία, ενδέχεται να αμβλυνθούν οι καταστροφικές υπερβολές. Αν η κίνηση υπερβεί τα όρια, ελλοχεύουν μείζονες κίνδυνοι. Η ανεξέλεγκτη πορεία προς τη σταθερότητα, η άρνηση της κυκλοφορίας, συνεπάγεται βαρύτατες απειλές – ιδιαίτερα σε μιαν ανθρωπότητα πυρηνικά εξοπλισμένη.
(Αναδημοσίευση από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 6/3/2022)
Λίγα λόγια για τον κ. Γιώργο Πρεβελάκη, Ομότιμο Καθηγητή Γεωπολιτικής, Πανεπιστήμιο Paris I
Ομότιμος Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Σορβόννη (Paris 1) και ερευνητής στο CNRS (UMR Géographie-cités). Ειδικεύεται στην Γεωπολιτική της Ευρώπης, των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου, στην Γεωπολιτική των Διασπορών και στην Χωροταξία. Μετά την αναχώρησή του από την Ελλάδα (1984), κατέλαβε καθηγητικές και ερευνητικές θέσεις στο Παρίσι, στην Βαλτιμόρη, στην Βοστώνη (Έδρα Κωνσταντίνου Καραμανλή, Fletcher) και στο Λονδίνο. Χρημάτισε πρέσβυς της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ (2013-15). Το τελευταίο του βιβλίο στα Ελληνικά είναι: Ποιοί είμαστε. Γεωπολιτική της Ελληνικής ταυτότητας, Κέρκυρα-Economia Publishing, Αθήνα, 2016 και στα Γαλλικά: Qui sont les Grecs? Une identité en crise, CNRS Editions, Παρίσι, 2017