Πρωτοποριακή Περιβαλλοντική Ορθοδοξία

Καθώς η παγκόσμια διάσκεψη για την κλιματική αλλαγή θα διεξαχθεί στο τέλος του 2015 στο Παρίσι, η Γαλλία οργανώνει προπαρασκευαστικές εκδηλώσεις. Έτσι, σε ένα πρόσφατο συμπόσιο στην Γαλλική Γερουσία συζητήθηκε «το κλίμα: διακυβεύματα για τις θρησκείες». Σε μια χώρα όπου ο συσχετισμός θρησκείας και πολιτικής συνιστά ταμπού, η κίνηση αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Η σχέση ανάμεσα στην Οικολογία και την Θρησκεία δεν είναι καινούργιος προβληματισμός. Αμέσως μόλις συνειδητοποιήθηκε η έκταση της οικολογικής απειλής, η θρησκευτική παράμετρος απασχόλησε τους ερευνητές. Ήδη το 1967, στο περιοδικό Science, ο Lynn White, Καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Princeton, αναφέρθηκε στις «ιστορικές ρίζες της οικολογικής μας κρίσης». Καθώς τοποθετούσε τα αίτια της κρίσης στον ανθρωποκεντρισμό της χριστιανικής παράδοσης, το άρθρο αυτό προκάλεσε εκτεταμένες συζητήσεις. Λίγο πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος έλαβε τις πρώτες πρωτοβουλίες για το περιβάλλον· ο διάδοχός του, κ.κ. Βαρθολομαίος, έχει χαρακτηριστεί «Πράσινος Πατριάρχης».

Αυτό το ρεύμα επισκιάστηκε στο εγγύς παρελθόν από τις τεχνικές προσεγγίσεις και, κυρίως, από τα οικολογικά πολιτικά κινήματα. Όμως, καθώς οι ανησυχίες για τα περιβαλλοντικά προβλήματα επιτείνονται, αναδεικνύονται και τα όρια των προσεγγίσεων αυτών. Η τεχνολογία, δημιουργός των οικολογικών προβλημάτων, ασφαλώς μπορεί να συμβάλει και στην αντιμετώπισή τους. Όμως, οι «πράσινες» τεχνολογικές λύσεις υπάγονται σε οικονομικές και πολιτικές λογικές οι οποίες αποδεικνύονται εξαιρετικά προβληματικές.

Οι στόχοι για την προστασία του Περιβάλλοντος, τους οποίους θέτει η προηγμένη Δύση, έρχονται σε ευθεία αντίφαση με τις επιδιώξεις των υπό ανάπτυξη κοινωνιών. Η μεγάλη απειλή για την κλιματική αλλαγή προέρχεται από την Ασία, την Αφρική και την Λατινική Αμερική, δηλαδή από περιοχές με πολυάριθμους αυξανόμενους πληθυσμούς, με ιδιαίτερα χαμηλή κατανάλωση ενεργείας κατά κεφαλήν. Δύσκολα θα πεισθούν οι κοινωνίες αυτές να στερηθούν τα αγαθά με τα οποία ευημερούν έως σήμερα οι κοινωνίες της Δύσης. Η τεχνολογία, η οικονομική επιστήμη και η οικολογική πολιτική κινητοποίηση δεν έχουν λύσεις για τέτοια προβλήματα. Η Ανθρωπότητα είναι σε τροχιά σύγκρουσης με το Περιβάλλον, όπως συχνά αναφέρει ο Γενικός Γραμματέας του ΟΟΣΑ.

Βρισκόμαστε, επομένως, μπροστά σε εφιαλτικά διλήμματα. Η επιβολή περιορισμών στην κατανάλωση ενεργείας στις αναπτυσσόμενες χώρες, ακόμη και αν μπορούσε να εξασφαλιστεί, θα δημιουργούσε τεράστιες κοινωνικές και γεωπολιτικές εντάσεις, απειλώντας την διεθνή ειρήνη. Η πολιτική του laissez-faire προμηνύει επίσης τεκτονικούς γεωπολιτικούς μετασχηματισμούς, καθώς οι φτωχοί πληθυσμοί του Πλανήτη θα υποστούν τις σοβαρότερες συνέπειες από την κλιματική αλλαγή.

Στην έως τώρα άκαρπη αναζήτηση διεξόδωναρχίζει να εξετάζεται η συνδρομή της θρησκείας. Ερευνάται πώς η στάση μας απέναντι στο Περιβάλλον καθορίστηκε από τις θρησκευτικές μας αντιλήψεις και κατά πόσον οι θρησκευτικοί θεσμοί μπορούν να βοηθήσουν στην καλλιέργεια μιας περιβαλλοντικής ηθικής. Τα συνεπαγόμενα ερωτήματα προκαλούν νέες συζητήσεις σε βάθος, με συχνά αντικρουόμενες απόψεις. Απέχουμε ακόμη από το consensus, παρά την διάθεση όλων των εκπροσώπων των θρησκειών να συμβάλουν ενεργά στις διεθνείς προσπάθειες.

Η συμβολή της Ορθοδοξίας στην νέα αυτή φάση της Διεθνούς Πολιτικής είναι πρωτοποριακή. Ήδη έχει δημιουργηθεί ένα σοβαρό κεφάλαιο αξιοπιστίας, χάρη στην έγκαιρη ευαισθητοποίηση και την κινητοποίηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Οι πρωτοβουλίες αυτές δεν είναι συγκυριακές. Η ορθόδοξη παράδοση είναι η λιγότερο «ανθρωποκεντρική» ανάμεσα στις ομολογίες του Χριστιανισμού και, γενικότερα, στις μονοθεϊστικές θρησκείες. Ίσως εκεί πρέπει να αναζητηθεί η ιστορική υστέρηση του ορθοδόξου κόσμου στην πορεία προς την Νεωτερικότητα. Σήμερα, όμως, η Ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με τις συνέπειες της Νεωτερικότητας. Η στάση η οποία έχει θεωρηθεί δομική αδυναμία της Ορθοδοξίας, εξελίσσεται σε πλεονέκτημα.

Μέσα στην ευρωπαϊκή οικογένεια, η ελληνική Ορθοδοξία διαθέτει την μεγαλύτερη περιβαλλοντική αξιοπιστία, για θεολογικούς και ιστορικούς λόγους. Καθ’ην στιγμήν εντός Ελλάδος η ορθόδοξη παράδοση βάλλεται και υφίσταται «εκσυγχρονιστικές» επικρίσεις και «ορθολογικά» πλήγματα, εκτός των τειχών αρχίζει να αναγνωρίζεται ως παγκόσμιος πόρος, με κρίσιμο ρόλο στον διάλογο για το Περιβάλλον.