Η συνάντηση επισφραγίστηκε σήμερα με την υπογραφή στην έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στην Κωνσταντινούπολη, εκ μέρους των δύο θρησκευτικών ηγετών, μίας κοινής Διακήρυξης με την οποία διατρανώνουν την πρόθεσή τους να συνεχίσουν «με στέρεη αποφασιστικότητα» την οδό του θεολογικού διαλόγου, προσθέτοντας ότι «αυτό το οποίο μας συνδέει είναι η πίστη η οποία εκφράσθηκε στο Δόγμα της Νικαίας». Παράλληλα, στο ίδιο κείμενο, καταδικάζουν τους πολέμους και απορρίπτουν «ιδίως οποιανδήποτε χρήση της θρησκείας και του ονόματος του Θεού προς δικαιολόγηση της βίας».
Στο παρακάτω άρθρο αναλύεται ο ρόλος του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη μεταστοιχείωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε μία Πολιτεία όπου η Χριστιανική Πίστη θα ήταν, στο εξής, ο θεμέλιος λίθος της ενότητάς της και το πνεύμα της νομοθεσίας της].
Η νομοθεσία της νέας χριστιανικής πολιτείας, oι βιβλικές πηγές της συνοδικότητας
Η Σύνοδος της Νίκαιας, που συγκάλεσε ο Μ. Κωνσταντίνος το 325 μ.Χ. εντασσόταν σε μια σειρά κοσμογονικών αλλαγών με τις οποίες έλαβε νέο νόημα η ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας που περιείχε θρησκευτικό ρόλο βάσει των καθηκόντων του, θα αξιοποιούσε πλέον κυρίως τη χριστιανική θρησκεία για να προσδώσει ενότητα στο ρωμαϊκό πολιτικό σώμα. Ενώ οι συμβολισμοί από το παρελθόν της Ρώμης υπήρχαν ήδη, με τη μεταφορά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην καινούργια πρώτευσα, έπρεπε να συνδυαστούν και με θέματα από τη Βίβλο, ώστε να υπάρξει μια συμβολική νομιμοποίηση στους πιστούς της ανερχόμενης χριστιανικής θρησκείας. Το θεμέλιο αυτό προσέφερε κατ’ εξοχήν ο Μωυσής.
Το ενδιαφέρον εν προκειμένω είναι ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος ως ένας «νέος Μωυσής», είχε πραγματοποιήσει τη δική του «Έξοδο» σε αναζήτηση μιας «Γης της Επαγγελίας». Προερχόμενος από τη Ναϊσσό, τη σημερινή Νις της Σερβίας, ο Κωνσταντίνος εισήλθε από μικρή ηλικία στον πυρήνα των σύνθετων ισορροπιών της αυτοκρατορικής πολιτικής: ως όμηρος στην αυλή των αντιπάλων του πατέρα του λειτουργούσε ως εγγύηση για τη συνεργασία και την ειρηνική συνύπαρξη μέσα στο σύστημα της Τετραρχίας όπου συμμετείχε ο πατέρας του Κωνστάντιος Χλωρός. Η παραμονή του στην πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας επί Διοκλητιανού, στη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας, τον έφερε σε άμεση επαφή με τον ανατολικό πολιτισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Από την τρυφερή του ηλικία γνώρισε βιωματικά τις πόλεις, τις δομές εξουσίας και το ιδιαίτερο πνευματικό κλίμα της Ανατολής — εμπειρία που αργότερα ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο με τις εκστρατείες του, οι οποίες τον έφεραν έως και την Αλεξάνδρεια.
Η νομοθεσία της νέας χριστιανικής πολιτείας
Έτσι, η «γη της επαγγελίας» του δεν ήταν μόνο ένας τόπος που έπρεπε να ανακαλυφθεί• μπορούσε και να οικοδομηθεί. Το βέβαιο είναι ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος υπήρξε ένας περιπλανώμενος νομάς σε αναζήτηση μιας νέας αρχής για τον λαό του σε νέο τόπο και με νέους θεσμούς — ένας αγωνιώδης εξερευνητής ιδεώδους τόπου, με τη σταθερή πάντως εμπιστοσύνη του στη θεία πρόνοια. Η δική του «έξοδος» θα ήταν η πορεία από την παλαιά Ρώμη στη Νέα Ρώμη: η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, σε μια περιοχή της Ανατολής που του ήταν οικεία από τα νεανικά του χρόνια, ήταν σχεδόν φυσική επιλογή. Και δεν είναι τυχαίο ότι και η πρώτη μεγάλη οικουμενική σύνοδος θα συνέβαινε σε τόπους της Ανατολής που ο Κωνσταντίνος γνώριζε προσωπικά και εμπειρικά.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος κατέστη έτσι ένας νέος Ρωμύλος μιας άλλης εποποιίας, αλλά και ένας νέος Μωυσής που συνέδεε το νήμα των βιβλικών αφηγήσεων με το μέλλον της αυτοκρατορίας. Φαίνεται ότι ο Κωνσταντίνος, ή ενδεχομένως κάποιο πρόσωπο από τον στενό αυτοκρατορικό του κύκλο, επινόησε αρχικώς τη σύγκρισή του με τον Μωυσή, ως μέρος μιας ευρύτερης προπαγανδιστικής στρατηγικής που αποσκοπούσε στην παγίωση της εικόνας του ως γνήσιου χριστιανού αυτοκράτορα. Για να γίνει ακόμη πιο ορατή και πιο προσιτή αυτή η μωσαϊκή σύνδεση, μαρτυρίες περιηγητών και προσκυνητών αναφέρουν ότι η ράβδος του Μωυσή συμμετείχε στις μεγάλες λιτανείες του Μεγάλου Κωνσταντίνου στην πόλη, ως ένα από τα τιμιότερα κειμήλια της πρωτεύουσας.
Αργότερα ο Ευσέβιος, ο ιστορικός και επίσκοπος της Καισαρείας, υιοθέτησε και διεύρυνε αυτή την αναλογία, αξιοποιώντας την για να υπηρετήσει το ιδεολογικό του αφήγημα και να προβάλει τον Κωνσταντίνο ως έναν νέο Μωυσή, φορέα θείας καθοδήγησης και προνοιακής αποστολής. Δεν γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα τι ακριβώς οδήγησε τον Κωνσταντίνο στην επιλογή του βιβλικού προσώπου του Μωυσή ως προτύπου, παραμερίζοντας άλλες μορφές της Παλαιάς Διαθήκης που θα μπορούσαν –ίσως μάλιστα καταλληλότερα– να υπηρετήσουν ένα αυτοκρατορικό πρότυπο, όπως ο Δαβίδ, ο οποίος υπήρξε και βασιλιάς και κεντρικό σημείο της ιερής βασιλικής παράδοσης. Πιθανότατα, όμως, εκείνο που κατέστησε τον Μωυσή τόσο ελκυστικό ως πρότυπο δεν ήταν μόνο το βάρος της βιβλικής του αυθεντίας, αλλά η ιδιότητά του ως νομοθέτη και θεμελιωτή της θρησκείας του λαού του• μια μορφή που συνδύαζε την πολιτική καθοδήγηση με τη θεσμική διαμόρφωση της πίστης. Το στοιχείο αυτό φαίνεται να άγγιξε ιδιαίτερα τον Μέγα Κωνσταντίνο, ο οποίος, συγκαλώντας και οριοθετώντας τα δογματικά ζητήματα στο πλαίσιο της Πρώτης Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια, επιχείρησε –σε κάποιον βαθμό– να αναλάβει έναν ανάλογο ρόλο συγκρότησης και ενότητας για την Εκκλησία της εποχής του. Έτσι, η μωσαϊκή αναλογία δεν λειτουργούσε απλώς ως προπαγανδιστική προβολή, αλλά και ως συμβολική ανάδειξη του Κωνσταντίνου σε μορφή-νομοθέτη της νέας χριστιανικής πολιτείας.
Ένας αυτοκράτορας που αναθεωρεί τις αποφάσεις του
Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, μετά την περίφημη χειροδικία του Αγίου Νικολάου εναντίον του Αρείου κατά τη διάρκεια της Συνόδου, ο Μέγας Κωνσταντίνος διέταξε να φυλακιστεί ο Άγιος Νικόλαος και να του αφαιρεθούν τα σύμβολα της επισκοπικής του αξίας. Το επεισόδιο αυτό έγινε ιδιαίτερα γνωστό μέσα στη χριστιανική γραμματεία και απαντά επίσης σε εικονογραφικά μοτίβα της χριστιανικής τέχνης.
Στην αγιολογική παράδοση, όπως και σε ορισμένες βυζαντινές τοιχογραφίες –όπως στη Μονή Δέτσανη (Dečani), στο Κοσσυφοπέδιο– παρουσιάζεται ο Μέγας Κωνσταντίνος να βλέπει σε όνειρο τον Άγιο Νικόλαο. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Νικόλαος έλαβε θαυματουργικά, με μεσολάβηση του ίδιου του Χριστού, τα σύμβολα της επισκοπικής του αξίας μέσα στη φυλακή –το Ευαγγέλιο και το ωμοφόριο, επισκοπικές ενδείξεις, ως σημεία της αποκατάστασής του. Το γεγονός αυτό, φανερωμένο στον αυτοκράτορα στο όνειρό του, τον οδήγησε να τον απελευθερώσει και να του αποδώσει εκ νέου την τιμή και την ελευθερία του. Αυτός ο κύκλος διηγήσεων λειτουργεί ενισχυτικά για την εικόνα του Κωνσταντίνου ως άρχοντα που δεν στηρίζεται απλώς σε κοσμική ισχύ, αλλά καθοδηγείται —και ελέγχεται— από τη θεία πρόνοια. Γιατί ο αυτοκράτορας δεν παρουσιάζεται ως αδιάλλακτος τιμωρός, αλλά ως πρόσωπο που υπακούει στο θεϊκό μήνυμα, αναγνωρίζει το θαυμαστό γεγονός και αναθεωρεί την απόφασή του. Αυτή η εικόνα ανταποκρίνεται άμεσα στη μωσαϊκή αναλογία: όπως ο Μωυσής παρουσιάζεται στις Γραφές ως ο ηγέτης που συνομιλεί με τον Θεό, λαμβάνει θεία καθοδήγηση και διαμορφώνει τον λαό του με βάση το θείο θέλημα, έτσι και ο Κωνσταντίνος εμφανίζεται σε αυτές τις παραδόσεις ως άρχοντας δεκτικός στη θεία αποκάλυψη, ευθυγραμμισμένος με το θείο σχέδιο.
Επίσκοπος των εκτός
Ο Μωυσής δεν είδε ο ίδιος τη Γη της Επαγγελίας, υποκύπτοντας σε αστοχίες του λαού που ανέλαβε ως ηγέτης. Ο Μέγας Κωνσταντίνος μπορεί να έκτισε τη δική του επαγγελία στον ρωμαϊκό λαό, όμως δεν είδε όλους τους σπόρους των πνευματικών ζυμώσεων να βλαστάνουν και μάλιστα αυτούς της θεολογίας της Συνόδου της Νικαίας, η οποία την εποχή της εκδημίας του φαινόταν να χάνει τη μάχη με τον Αρειανισμό. Ακόμη, ωστόσο, και για τους πολιτικούς που «αναγκάζονταν» στη χρήση βίας υπήρχε μια οδός σωτηρίας μέσα από το ρίσκο της ψυχής τους. Ο Μωυσής είχε παρακαλέσει τον Θεό να καταδικάσει τον ίδιο, για τις συλλογικές ή και προσωπικές αμαρτίες, αρκεί να σώσει τον λαό του. Για αυτό και θεωρείτο ως πρότυπο αυτοθυσιαστικής αγάπης, αφού ήταν έτοιμος να θυσιάσει όχι κάποιο επίγειο συμφέρον, αλλά την αιωνιότητα. Ο Μέγας Κωνσταντίνος έκανε θεσμικώς μια παρόμοια «προσευχή». Ονομάστηκε «επίσκοπος των εκτός», δηλαδή ανέλαβε την πιο «βρόμικη» δουλειά της τάξης μιας αυτοκρατορίας ενιαίας, ώστε να μπορέσει ο χριστιανισμός να διαδοθεί σε αυτήν, προκειμένου οι «επίσκοποι των εντός» να είναι απερίσπαστοι για τη διαποίμανση και τη διατύπωση της δογματικής θεολογίας.
Οι βιβλικές πηγές της συνοδικότητας
Στην ιστορία του Μωυσή υπήρχε ήδη η διάκριση ανάμεσα στον Ααρών, που είχε αναλάβει τον ιερατικό θεσμό, και τον ίδιο τον Μωυσή ως πολιτικό ηγέτη. Τώρα η διάκριση των εξουσιών θα ήταν αρκετά πιο σαφής. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας απεκδυόταν κάθε θεϊκό παράσημο, που διέθεταν οι προκάτοχοί του, και που για τους χριστιανούς θα φαινόταν ως ειδωλολατρία, προκειμένου να γίνει ένας πολιτικός απόστολος του Χριστιανισμού. Το ερώτημα στην εποχή της συνόδου της Νικαίας ήταν πώς θα έπρεπε να κατανοηθεί ο μονοθεϊσμός. Κατ’ επέκταση, ποια είναι η σχέση του ενός Θεού με την ανθρωπότητα ως εκκλησιαστικό και ως πολιτικό σώμα. Και, επίσης, αν η χριστιανική κοινότητα της αγάπης θα κατανοείτο ως μια πλήρης αντίθεση με το κράτος και την πολιτική που περιέχουν αναγκαιότητα και βία ή ως δυνάμενες να συνυπάρξουν και να συνεργαστούν.
Η σύγκριση του Μεγάλου Κωνσταντίνου με τον Μωυσή βρέθηκε στο επίκεντρο όλων αυτών των θεματικών. Η Σύνοδος της Νίκαιας είχε ακριβώς καθιερώσει τη Θεότητα του Υιού και η λογική της θα οδηγούσε στην αναγνώριση και της Θεότητας του Αγίου Πνεύματος. Ταυτοχρόνως, καθιερώθηκε μια νέα συνοδικότητα, η οποία έφερνε σε διάλογο την ενότητα της αυτοκρατορίας με τα πολλαπλά κέντρα της. Θα μπορούσε άραγε μια σύνοδος όπως της Νίκαιας να αποκαλύψει τον Θεό και μέσα από την ίδια της τη δομή συμπληρωματικά προς τη διδασκαλία της; Τονίστηκε ως συνδετικός κρίκος η ρήση του Χριστού ότι όπου είναι συναγμένοι δύο ή τρεις στο όνομά του είναι και αυτός παρών εν μέσω αυτών. Αυτό θεωρήθηκε ως ένα τριαδικό απήχημα στην εκκλησιαστική σύνοδο. Όμως το σχετικό χωρίο της Καινής Διαθήκης ανάγεται στο Δευτερονόμιο της Παλαιάς Διαθήκης, που αποδίδεται στον Μωυσή. Βρίσκουμε εκεί μια παρόμοια διατύπωση περί της σημασίας της μαρτυρίας δύο ή τριών προσώπων. Ό,τι στο μωσαϊκό Δευτερονόμιο ήταν περισσότερο μια μαρτυρία καταγγελίας της αδικίας και του εγκλήματος, στην Καινή Διαθήκη καθίσταται μια θετική παρουσία του Θεού εν μέσω μιας συνόδου ανθρώπων. Μετά τη σύνοδο της Νικαίας λαμβάνει το νόημα της παρουσίας του Τριαδικού Θεού σε μια σύνοδο από ανθρώπους που τον εικονίζουν μέσα από τη συνύπαρξη ενότητας και διαφοράς.
Οι πολιτικές συνέπειες της Συνόδου
Με τη Σύνοδο της Νικαίας ο Μέγας Κωνσταντίνος κατέστη ένας νέος Μωυσής κατά έναν παράδοξο τρόπο. Ο μονοθεϊσμός του Μωυσή επιβεβαιώθηκε ως μια Τριάδα προσώπων που μοιράζονται την ίδια ενιαία ουσία («ομοούσιο»). Αυτή η ερμηνεία του μωσαϊκού μονοθεϊσμού ανοίγει τον δρόμο για μια προσπάθεια της ανθρωπότητας να εφαρμόσει αυτό το όραμα ακόμη και μέσα στην Ιστορία. Η Εκκλησία από τη Νίκαια και μετά προσπάθησε μέσα από τη συνοδικότητα να συνθέσει την ενότητα της σύναξης με τη διαφορά των πνευματικών κέντρων που διαλέγονται μεταξύ τους. Η αυτοκρατορία μετά τον Μέγα Κωνσταντίνο καλείτο να πράξει κάτι παρόμοιο. Να έχει μια πνευματική ενότητα που θα καθιστούσε δυνατή τη συνύπαρξη διαφορετικών εθνοτήτων και πολιτισμών. Η Νίκαια, επομένως, ενέπνεε και την πολιτική πράξη και σκέψη. Οι ιστορικοί, οι χρονογράφοι και οι θεολόγοι θα προσπαθούσαν κατά τους επόμενους αιώνες να ανιχνεύσουν το πώς λειτουργεί η Θεία Πρόνοια μέσα στην Ιστορία, με τον Μωυσή να αποτελεί ένα σημαντικό πρότυπο για την επανεκκίνηση της αυτοκρατορίας από τον Μ. Κωνσταντίνο. Όμως, ουσιαστικά οι σπόροι είχαν τεθεί ήδη από το πρόγραμμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου και από την έννοια του «ομοουσίου» των πολλών προσώπων, που αποτελούσε μια νέα ερμηνεία του μωσαϊκού μονοθεϊσμού.
*H Ζόριτσα Ράσκοβιτς είναι ιστορικός
(από την εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ")