Οπως κάθε αφετηρία, έχει τα πριν που την κυοφορούσαν και τα μετά που εξαρτήθηκαν και εξαρτώνται από τις επιλογές και τις δράσεις των ποικίλων δυνάμεων. Εύλογα, στα διεθνή ΜΜΕ βρίθουν οι ιστορικοί παραλληλισμοί: Γιάλτα 1945, Βαλτική 1940, Μόναχο 1938. Θα μπορούσε κάποιος να προσθέσει και ένα άλλο ιστορικό γεγονός – αφετηρία – τη δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου-Φερδινάνδου στο Σαράγεβο το 1914 – που πυροδότησε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πόλεμο που άλλαξε ριζικά την εποχή και τη μορφή του κόσμου. Προς Θεού, δεν μιλάμε για επικείμενο τρίτο παγκόσμιο πόλεμο αλλά για κάτι σημαδιακό που έχουν υπογραμμίσει πολλοί ιστορικοί. Οι πρωταγωνιστές αλλά και οι κοινωνίες εκείνων των χρόνων άργησαν να αντιληφθούν ότι ζούσαν πλέον τη μετάβαση σε μια νέα εποχή, σε νέες πολιτικές, κοινωνικές, τεχνολογικές, ιδεολογικές, ηθικές και στρατιωτικές συνθήκες. Χρειάστηκαν οι πολεμικές εκατόμβες και οι πολιτικοί σεισμοί που ακολούθησαν για να γίνει σαφέστερο ότι το τέλος του πολέμου δεν σήμαινε επιστροφή στον προηγούμενο κόσμο.
Κάτι ανάλογο δεν συνέβη με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία; Και μιλώ κυρίως για τις δυτικές ηγεσίες και κοινωνίες. Οι ευρωπαϊκές χρειάστηκαν το «σοκ Τραμπ» για να αρχίσουν να συνειδητοποιούν ότι πρέπει να ενηλικιωθούν γεωπολιτικά βιαίως και τάχιστα. Η αμερικανική, από την άλλη, μοιάζει παραδομένη σε μια ηγεσία αλλοπρόσαλλη, επηρμένη και επικίνδυνη ενώ οι Δημοκρατικοί σαν να έχουν χαθεί από προσώπου γης. Χρωστάμε χάρη στην ηρωική αντίσταση του ουκρανικού λαού, γιατί έδωσε τρία χρόνια περιθώριο πρωτίστως σε εμάς τους Ευρωπαίους να αντιληφθούμε τα διακυβεύματα της νέας εποχής.
Πράγματι, ως τότε και για πάνω από δέκα χρόνια, η δυτική πολιτική ζωή και ο δημόσιος λόγος κατέγραφαν την άνοδο ακροδεξιών κομμάτων σε εθνικό επίπεδο – στη μία χώρα μετά την άλλη. Η αντιφασιστική συνείδηση που καθιερώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο γινόταν όλο και πιο απόμακρη. Τα τελευταία όμως χρόνια προστέθηκε μια ακόμα χειρότερη εξέλιξη. Μια νέα διεθνής πραγματικότητα που απολυτοποιεί την ωμή ισχύ, καθιστώντας παρελθόν το μεταπολεμικό διεθνές σύστημα το οποίο βασιζόταν σε μια πιο ισόρροπη σχέση κανόνων και ισχύος είτε στο πλαίσιο του διπολισμού είτε της αμερικανικής ηγεμονίας. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και η επικράτηση του Τραμπ στην Αμερική επικύρωσαν τη νέα «φιλοσοφία» στο διεθνές σκηνικό. Ετσι, η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία κινδυνεύει πλέον να πιαστεί στη μέγγενη μιας καταστροφικής αρνητικής διαλεκτικής. Στις εσωτερικές εθνικές κοινωνικές και πολιτισμικές αιτίες που ενισχύουν την Ακροδεξιά, τον αντιδραστικό εθνικιστικό και τον αντιδημοκρατικό συντηρητισμό, έρχεται να προστεθεί η αρνητική επίδραση του διεθνούς πλαισίου που απολυτοποιώντας την ισχύ, ευνοεί τις αυταρχικές εθνικές υποτροπές. Η ιστορία του 20ου αιώνα μάς το έχει διδάξει, και δεν χρειάζονται ιδιαίτερες ιστορικές γνώσεις για να το καταλάβουμε. Ενα διεθνές περιβάλλον συνεργασίας ευνοεί την εξάπλωση της δημοκρατίας, αντιθέτως ένα διεθνές περιβάλλον βίας την υποσκάπτει. Αυτό το κακό σενάριο πλέον ζούμε.
Η νέα πραγματικότητα θέτει πιεστικά διλήμματα, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και προοπτικά. Τα πρώτα βαρύνουν πρωτίστως τις εθνικές κυβερνήσεις, το συζητάμε ήδη και στην Ελλάδα, με αντικείμενο την επίδραση των διεθνών αλλαγών στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Οσο όμως πιεστικά και αν είναι τα άμεσα διλήμματα, άλλο τόσο σημασία έχει η προοπτική εντός των οποίων τα τοποθετούμε. Οι μεταδιπολικές διεθνείς ισορροπίες είχαν έτσι κι αλλιώς μεταβληθεί λόγω της ανόδου της Κίνας και της Ασίας. Ομως τόσο η MAGA του Τραμπ όσο και ο πόλεμος του Πούτιν έχουν δώσει το σύνθημα αλυσιδωτών αντιδράσεων όλων των άλλων μεγάλων και μικρών παικτών της παγκόσμιας σκηνής. Ευλόγως προσπαθούν να ανατοποθετηθούν σε ένα διεθνές πλαίσιο στο οποίο εντείνονται οι στρατιωτικοί ανταγωνισμοί, αναδιατάσσονται οι εφοδιαστικές αλυσίδες, αυξάνονται οι δασμοί και πολιτικοποιείται το διεθνές εμπόριο. Προς το παρόν αυτά γίνονται υπό το κράτος του απρόβλεπτου ή και του «δέους» που έχει προκαλέσει η συμπεριφορά του Τραμπ, ενός sui generis προσώπου που βρέθηκε να ηγείται της πιο ισχυρής χώρας του κόσμου. Μόνο η Κίνα αισθάνεται ότι έχει την ισχύ να απαντά ως ίση προς ίση. Βαθμιαία όμως όλοι οι παίκτες αναπροσανατολίζονται στρατηγικά. Αλλωστε η ισχύς των ΗΠΑ έχει εμφανή όρια και ο «τσαμπουκάς» του Τραμπ (όχι και πλανητάρχης!) μοιάζει να εκδηλώνεται στους αδύναμους και να υποχωρεί στους δυνατούς. Η εξέλιξη των διαπραγματεύσεων για μια δίκαιη και διαρκή ειρήνη στην Ουκρανία αποτελεί πλέον κρίσιμο πεδίο δοκιμασίας για τον ίδιο τον αμερικανό πρόεδρο.
Ο κρισιμότερος κρίκος των ανακατατάξεων είναι η Ευρώπη. Εχουν γίνει μόδα οι λοιδορίες για την αδυναμία της – με χαρά από τους αριστεροδεξιούς εχθρούς της, με απογοήτευση από τους υποστηρικτές της. Το μακροϊστορικό όμως γεγονός είναι ότι η Ευρώπη υποχρεώνεται να προχωρήσει και προχωρά σε ένα νέο άλμα ενοποίησης με κινητήρια δύναμη όχι πια την Οικονομία, αλλά τη γεωπολιτική. Στην πραγματικότητα είναι ένας αγώνας δρόμου ο οποίος γίνεται υπό τον συνεχή εκβιασμό του Τραμπ που υποχρεώνει την Ευρώπη να πληρώνει οικονομικά και να ταπεινώνεται πολιτικά ως αντίτιμο για την ασφάλεια που της παρέχει ακόμα η Αμερική. Αυτή η ασταθής πολιτική διαπραγμάτευση Ευρώπης – Αμερικής θα συνεχίσει όσο και εφόσον η Ευρώπη καταφέρει να αποκτήσει γεωπολιτικό και στρατιωτικό βάρος. Είναι όμως σαφές ότι έχουμε μπει σε μια περίοδο απότομης επιτάχυνσης των ευρωπαϊκών διαδικασιών που δεν αφορούν μόνο την ασφάλεια. Ή, σωστότερα, οι ανάγκες της ασφάλειας συμπαρασύρουν σε ευρύτερες ιδεολογικές, πολιτικές και πολιτισμικές διεργασίες. Ας θυμηθούμε το ιστορικό προηγούμενο. Η μεταπολεμική δημοκρατία στερεώθηκε μέσα και από τον ιδεολογικο-πολιτικό μετασχηματισμό των βασικών πολιτικών παρατάξεων. Ο φιλελευθερισμός έγινε κοινωνικότερος, ο συντηρητισμός εξωστρεφέστερος, η Αριστερά δημοκρατικότερη, και ο κεϊνσιανισμός αναμόρφωσε τις σχέσεις κράτους – αγοράς. Ανάλογο είναι το στοίχημα της νέας εποχής. Πώς θα ανασυνταχθούν ιδεολογικά και πολιτικά οι βασικές δημοκρατικές παραδόσεις ώστε να αντέξουν τη συνδυασμένη πίεση του διεθνούς και εθνικού αυταρχισμού; Δεν είναι τυχαίο ότι η «Ευρώπη» γίνεται το πεδίο όπου η ανάγκη υπεράσπισης της δημοκρατίας σε εθνικό επίπεδο συνδυάζεται με τον αγώνα για την επικράτηση ενός νέου πολυκεντρικού κόσμου που θα προέχει το διεθνές δίκαιο και θα εμποδίζεται η αλλαγή των συνόρων με τη βία. Κοντολογίς, η ανανέωση της δημοκρατίας και ο νέος ευρωπαϊσμός, γίνονται σημαίες πάλης χαράζοντας νέες πολιτικές διαχωριστικές γραμμές και νέες ταυτότητες στις ευρωπαϊκές χώρες.
Και αν αυτά αφορούν την προοπτική, σήμερα συμπυκνώνονται στο κοινό σχεδόν δίλημμα που συνενώνει την Ουκρανία με την Ευρώπη. Υποταγή ή δίκαιη λύση για την Ουκρανία; Ταπείνωση ή νέα αυτοπεποίθηση για την Ευρώπη;
*Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Από την εφημερίδα 'Τα Νέα'