Στην συνέντευξή του, την οποία η «ΕτΚ» παρουσιάζει σήμερα ο Νίκος Χριστοδουλίδης μας δίνει μια διεισδυτική ματιά στα ζητήματα της επικαιρότητος, όπως το ουκρανικό, στο Κυπριακό και τις προοπτικές του, αλλά και στα ζητήματα εκμεταλλεύσεως των ενεργειακών πόρων της ανατολικής Μεσογείου υπό το πρίσμα των προσφάτων εξελίξεων.
«Σίγουρα θετικές δηλώσεις είναι προς την ορθή κατεύθυνση αλλά εκείνο που απαιτείται και στο τέλος της μέρας θα κρίνει αν θα υπάρξουν αποτελέσματα, είναι συγκεκριμένες ενέργειες» λέει ο κ. Χριστοδουλίδης σχολιάζοντας την πρόσφατη συνάντηση Μητσοτάκη-Ερντογάν. Σε μια επισήμανση εξ άλλου, που θα πρέπει να ληφθεί πολύ σοβαρά υπ’ όψιν από την Αθήνα, τονίζει σχετικά με την αξιοποίηση της κυπριακής ΑΟΖ: « Καθοριστικής σημασίας θεωρώ την πρόσφατη απόφαση της Κυβέρνησης για ανάθεση του τεμαχίου 5 στην κοινοπραξία Exxon και Qatar Petroleum. Από την μια αποτελεί ξεκάθαρη ψήφο εμπιστοσύνης στην κυπριακή ΑΟΖ και από την άλλη αποδεικνύει ότι παρά τις τουρκικές παράνομες ενέργειες, οι ενεργειακοί κολοσσοί επενδύουν στην κυπριακή ΑΟΖ».
Ακολουθεί η συνέντευξις του κ. Χριστοδουλίδη:
Ερ. Ως διατελέσας υπουργός Εξωτερικών έχετε χειρισθεί τα ζητήματα που σχετίζονται με τις οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών και την αξιοποίηση του υποθαλασσίου πλούτου της ανατολικής Μεσογείου. Με τις τρέχουσες γεωπολιτικές εξελίξεις πώς βλέπετε να διαμορφώνονται οι ισορροπίες στην περιοχή και οι διακρατικές συνεργασίες με τις όμορες χώρες; Ποιες εκτιμάτε ότι μπορεί να είναι οι επιπτώσεις της πρόσφατης συναντήσεως Μητσοτάκη – Ερντογάν στις συνεργασίες που θα διαμορφωθούν;
Απ. Να αναφέρω ότι οι εξελίξεις και οι επιπτώσεις από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, σε συνδυασμό με την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία που αναμφίβολα λειτουργεί ως πλεονέκτημα για την Μόσχα, αναδεικνύουν τη σημασία της Ανατολικής Μεσογείου στην προσπάθεια ενεργειακής απεξάρτησης της Ευρώπης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η περιοχή μας δύναται να διαδραματίσει ρόλο και να αποτελέσει ένα σημαντικό νέο ενεργειακό διάδρομο για την Ευρώπη. Να γίνω πιο συγκεκριμένος. Οι εισαγωγές φυσικού αερίου της ΕΕ από τη Ρωσία που θα πρέπει να αντικατασταθούν από εναλλακτικές πηγές ανέρχονται συνολικά στα 155 BCM ανά έτος. Οι διαθέσιμες ποσότητες στην Ανατολική Μεσόγειο (κοιτάσματα Αφροδίτη και Γλαύκος στην Κυπριακή ΑΟΖ και του Λεβιάθαν στην Ισραηλινή ΑΟΖ) ανέρχονται σε περίπου 500 BCM. Αυτό σημαίνει ότι για ένα έργο εικοσαετίας, η Ανατολική Μεσόγειος θα μπορεί να συμβάλει με 25 BCM ετησίως, που είναι περίπου 15-16% των εισαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου στην ΕΕ. Καθόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό. Συνεπώς, είναι η ώρα οι χώρες της περιοχής, που να θυμίσουμε ξεκίνησαν τη συνεργασία τους στη βάση των αμοιβαίων ωφελημάτων που θα προέκυπταν μέσα από την ενεργειακή τους συνεργασία, να προχωρήσουν προς αυτή την κατεύθυνση, και η ΕΕ με τη σειρά της να επενδύσει ουσιαστικά και με συγκεκριμένες ενέργειες για αξιοποίηση αυτής της προοπτικής. Είναι μια μακροπρόθεσμη επιλογή αλλά οι ευρύτερες εξελίξεις αποδεικνύουν την ανάγκη να γίνουν αμέσως ενέργειες. Ήταν μέσα σε αυτό το πλαίσιο που πριν λίγες μέρες, στο 3ο συνέδριο για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, την Ανατολική Μεσόγειο και τα Δυτικά Βαλκάνια που πραγματοποιήθηκε στην Ουάσιγκτον, ο βοηθός γραμματέας για διεθνείς υποθέσεις του αμερικανικού υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Andrew Light, απαντώντας σε ερώτηση σχετικά με τη στάση των ΗΠΑ αναφορικά με τις προοπτικές της Ανατολικής Μεσογείου, δήλωσε ότι μετά τις τελευταίες εξελίξεις με το Ουκρανικό «θα τα δούμε όλα με φρέσκια ματιά», σημειώνοντας επίσης σχετικά ότι «Δεν έχουμε μόνο την πράσινη μετάβαση, αλλά και τη μετάβαση μακριά από τη Ρωσία». Να προσθέσω και την πρόσφατη αναφορά του Γερουσιαστή Μενέντεζ με αφορμή την κρίση στην Ουκρανία που παρότρυνε τις ΗΠΑ να ψάξουν για εναλλακτικές πηγές ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο αντί στο Ιράν και την Βενεζουέλα. Πρέπει να αξιοποιήσουμε τα δεδομένα που δημιουργούνται.
Όσον αφορά το μέλλον των σχέσεων των κρατών στην περιοχή σε συνδυασμό και με την επίθεση φιλίας που αναπτύσσεται από πλευράς Τουρκίας το τελευταίο διάστημα, πιστεύω ότι με σωστούς χειρισμούς, δεν θα επηρεασθούν. Εξάλλου ήταν συνειδητή η επιλογή μας να ενισχύσουμε τις σχέσεις μας στη βάση μιας θετικής προσέγγισης και όχι επειδή τη συγκεκριμένη περίοδο η εντύπωση για την Τουρκία στην περιοχή δεν ήταν θετική. Δεν διαμορφώνεις εξωτερική πολιτική αποκλειστικά στη βάση του τι κάνει η Τουρκία γιατί αυτό σημαίνει ότι θα είμαστε εξαρτώμενοι από την Τουρκία. Σίγουρα λαμβάνεις υπόψη τις κινήσεις της Άγκυρας αλλά δεν μπορεί να καθορίζει το δόγμα της εξωτερικής σου πολιτικής μια τρίτη χώρα.
Σε σχέση με την πρόσφατη συνάντηση του Έλληνα Πρωθυπουργού με τον Τούρκο Πρόεδρο θα πρέπει να αναμένουμε να δούμε απτά αποτελέσματα. Γνωρίζουμε στον ευρύτερο ελληνικό χώρο πολύ καλά την Τουρκία και εκείνο που θα πρέπει να πράξει είναι συγκεκριμένες ενέργειες προς την κατεύθυνση επίλυσης των όποιων διαφορών στη βάση του διεθνούς δικαίου και των αρχών και αξιών της ΕΕ. Σίγουρα θετικές δηλώσεις είναι προς την ορθή κατεύθυνση αλλά εκείνο που απαιτείται και στο τέλος της μέρας θα κρίνει αν θα υπάρξουν αποτελέσματα, είναι συγκεκριμένες ενέργειες.
Ερ. Συναφώς θα θέλαμε το σχόλιό σας για την διαχρονική συνεργασία Αθηνών-Λευκωσίας στον τομέα αυτό
Απ. Συνειδητά, όπως προανέφερα, τα τελευταία χρόνια, Ελλάδα και Κύπρος εργάστηκαν από κοινού στη βάση μιας θετικής προσέγγισης για ουσιαστική ενίσχυση των σχέσεων τους με τα κράτη της Μέσης Ανατολής και του Κόλπου, αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο τον ρόλο που δύναται να διαδραματίσουν ως πυλώνες σταθερότητας και ασφάλειας σε μια περιοχή με πολλά προβλήματα και προκλήσεις που είναι ταυτόχρονα μια περιοχή ιδιαίτερης γεωστρατηγικής σημασίας, τόσο για την ΕΕ όσο και για άλλους δρώντες του διεθνούς συστήματος. Την ίδια στιγμή, μέσα από την πολιτική που ακολουθήθηκε από τη Λευκωσία και την Αθήνα, αναδείχθηκε στην πράξη, και όχι μόνο ως σύνθημα ή ευχολόγιο, ο ρόλος μας ως γέφυρα της Ευρώπης με την περιοχή. Μέσα από συγκεκριμένες ενέργειες και δράσεις, η Κύπρος και η Ελλάδα θεωρούνται από τις χώρες της ευρύτερης περιοχής ως οι εκπρόσωποι τους στις Βρυξέλλες ενώ και από πλευράς ΕΕ αναγνωρίστηκε η σημασία των χωρών μας για την προώθηση της ευρωπαϊκής ατζέντας στην περιοχή. Υπάρχουν πολλά συγκεκριμένα παραδείγματα που αποδεικνύουν την εν λόγω διαπίστωση, όπως για παράδειγμα, ανάμεσα σε άλλα, η σύσταση του ενεργειακού φόρουμ στο Κάιρο. Την ίδια στιγμή, είναι σημαντικό να επαναλάβω ότι η συγκεκριμένη πολιτική μας δεν στηρίχθηκε σε καμία περίπτωση σε μια αντι-τουρκική ρητορική και ούτε ξεκίνησε λόγω των κακών σχέσεων της Άγκυρας με τις χώρες της περιοχής. Ήταν μια συνειδητή στρατηγική επιλογή που ελπίζω να συνεχιστεί και να ενισχυθεί.
Ερ. Με την ευκαιρία, θα ζητήσουμε να αναφερθείτε στις προόδους που έχουν γίνει όσον αφορά στις αναθέσεις υποθαλασσίων ερευνών στα «οικόπεδα» της κυπριακής ΑΟΖ.
Απ. Θεωρώ σημαντικό ότι η Κυπριακή Δημοκρατία προχώρησε στον καθορισμό των θαλάσσιων της συνόρων το 2003, το 2007 και το 2010 με την Αίγυπτο, τον Λίβανο και το Ισραήλ, χρησιμοποιώντας, μάλιστα, τη σχετική Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας του 1982. Αυτή η εξέλιξη προσέδωσε νομική καθαρότητα στην περιοχή και ήταν καθοριστική εξέλιξη, ειδικά αν λάβουμε υπόψη και την αναθεωρητική προσέγγιση της Τουρκίας και την προσπάθειά της να αμφισβητήσει την κυριαρχία της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Αποκλειστική Οικονομική της Ζώνη. Είμαστε έτοιμοι και ελπίζω σύντομα να υπάρξουν εξελίξεις στον καθορισμό των θαλάσσιων μας συνόρων και με άλλα γειτονικά κράτη. Σχετικές διεργασίες σε κάποιες των περιπτώσεων έχουν ξεκινήσει εδώ και καιρό. Η νομική καθαρότητα ως αποτέλεσμα των Συμφωνιών της Κυπριακής Δημοκρατίας προσέλκυσε ενεργειακούς κολοσσούς στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένης και της δικής μας ΑΟΖ. Καθοριστικής σημασίας θεωρώ την πρόσφατη απόφαση της Κυβέρνησης για ανάθεση του τεμαχίου 5 στην κοινοπραξία Exxon και Qatar Petroleum. Από την μια αποτελεί ξεκάθαρη ψήφο εμπιστοσύνης στην κυπριακή ΑΟΖ και από την άλλη αποδεικνύει ότι παρά τις τουρκικές παράνομες ενέργειες, οι ενεργειακοί κολοσσοί επενδύουν στην κυπριακή ΑΟΖ, απαντώντας με αυτό το τρόπο και στην τουρκική προσέγγιση. Ένας λόγος, ανάμεσα σε άλλους, είναι και αυτό που προανέφερα σε σχέση με τη νομική καθαρότητα ως αποτέλεσμα των συμφωνιών για καθορισμό των θαλάσσιων μας συνόρων με γειτονικά κράτη αλλά και των ξεκάθαρων αποφάσεων και νομικών πράξεων που υιοθέτησε η ΕΕ ως αντίδραση στις ενέργειες της Τουρκίας στην κυπριακή ΑΟΖ. Μπορεί οι αποφάσεις της ΕΕ να μην είχαν την ισχύ και το εύρος που θα επιθυμούσαμε αλλά ήταν καθοριστικής σημασίας προς την κατεύθυνση της νομικής και πολιτικής θωράκισης της ΑΟΖ μας, κάτι που ενεθάρρυνε ενεργειακούς κολοσσούς να εκδηλώσουν περαιτέρω ενδιαφέρον. Να αναφέρω, τέλος, σε σχέση με το ενεργειακό μέλλον της περιοχής, ότι το επόμενο διάστημα αναμένουμε τα αποτελέσματα της επιβεβαιωτικής γεώτρησης από την ίδια κοινοπραξία στο κοίτασμα Γλαύκος. Τα τελικά αποτελέσματα θα είναι καθοριστικής σημασίας για τις όποιες μελλοντικές αποφάσεις προς την κατεύθυνση αξιοποίησής τους.
Ερ. Αντιλαμβανόμεθα ότι όλα τα ζητήματα εκμεταλλεύσεως συνδέονται με τις προσπάθειες επιλύσεως του Κυπριακού, το οποίο είναι το κυριότερο εθνικό θέμα για τα δύο κέντρα του Ελληνισμού. Πώς έχετε δει τις μέχρι στιγμής εξελίξεις των επαφών και διαπραγματεύσεων που έχουν γίνει και ποιες είναι κατά την γνώμη σας οι προοπτικές που διαγράφονται;
Απ. Δεν θα έλεγα ότι όλα τα ζητήματα εκμεταλλεύσεως σχετίζονται με τις εξελίξεις στο κυπριακό. Αναμφίβολα, όμως, μια εξέλιξη με την οποία θα επιτυγχανόταν η επίλυση του κυπριακού θα έχει θετικές προεκτάσεις στην περιοχή σε όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένου και του ενεργειακού. Όσον αφορά τώρα το κυπριακό, δυστυχώς η στάση και η προσέγγιση της τουρκικής πλευράς για λύση δυο κρατών δεν επιτρέπουν την επανέναρξη των συνομιλιών. Παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα σε καμία απολύτως περίπτωση δεν θα πρέπει να σταματήσουμε την προσπάθεια για επανέναρξη ουσιαστικών συνομιλιών στη βάση του συμφωνημένου πλαισίου και λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η Κυπριακή Δημοκρατία είναι και θα συνεχίσει να είναι και μετά από μια ενδεχόμενη λύση του κυπριακού ΚΜ της ΕΕ. Σίγουρα, η πάροδος του χρόνου δημιουργεί νέα τετελεσμένα και το στάτους κβο δεν μπορεί να αποτελεί τη λύση του κυπριακού. Σε αυτή την προσπάθεια, πέραν του καθοριστικού ρόλου που διαδραματίζουν τα ΗΕ, θεωρώ ότι η ΕΕ θα πρέπει να αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η ΕΕ έχει εκείνα τα εργαλεία, τόσο το μαστίγιο όσο και το καρότο αν θέλετε, αλλά προσφέρει και το αναγκαίο πλαίσιο που μπορεί να προκαλέσει εξελίξεις τόσο προς την κατεύθυνση επίλυσης του κυπριακού όσο και σε σχέση και με το περιεχόμενο της.
Ερ. Θα θέλατε να σχολιάσετε τις τελευταίες προσπάθειες που έγιναν επί προεδρίας Νίκου Αναστασιάδη και τα προσκόμματα που δημιούργησε η τουρκική πλευρά;
Απ. Δυστυχώς στο Κρανς Μοντανά, που ήταν ουσιαστικά και η τελευταία διαπραγματευτική διαδικασία, η τουρκική προσέγγιση, ειδικότερα στο κεφάλαιο της ασφάλειας και των εγγυήσεων, δεν επέτρεψε τη λύση του κυπριακού. Στην ουσία επιβεβαιώθηκε ο ΓΓ των ΗΕ, ο οποίος λίγο πριν την έναρξη των συζητήσεων στην Ελβετία, είχε δηλώσει πως το αποτέλεσμα της συζήτησης στο κεφάλαιο της ασφάλειας και των εγγυήσεων είναι εκείνο που θα κρίνει κατά πόσο θα λυθεί το κυπριακό. Δυστυχώς, μετά το Κρανς Μοντανά και πάρα τη θέληση των δυο πλευρών στην Κύπρο για επανέναρξη των συνομιλιών, η Τουρκία, με διάφορες δικαιολογίες και αφορμές, δεν επέτρεψε κάτι τέτοιο και εργαζόταν για την εκλογή του εκλεκτού της ως ηγέτη της τουρκοκυπριακής κοινότητας.
Ερ. Θα σας ζητήσουμε, τέλος, με βάση την πείρα που έχετε αποκτήσει στις διεθνείς σχέσεις κατά την πολιτική σας σταδιοδρομία εν γένει και την διαδρομή σας στο υπουργείο Εξωτερικών ιδιαιτέρως, να σχολιάσετε την κατάσταση στην Ουκρανία, την κλιμάκωση της επιθετικότητας των Ρώσων και τις προοπτικές ειρηνεύσεως.
Απ. Αναμφίβολα πρόκειται για μια αρνητικότατη εξέλιξη που επηρεάζει σοβαρά το διεθνές σύστημα και τις διακρατικές σχέσεις. Ξεκινώντας από τη Ρωσία, θεωρώ ότι δεν ανέμενε, στη βάση προηγούμενων εμπειριών, τη συγκεκριμένη δυναμική αντίδραση από πλευράς της ΕΕ. Έστω και αργοπορημένα η ΕΕ αντέδρασε ορθά, λαμβάνοντας σκληρές αποφάσεις που όσο προετοιμασμένη και αν ήταν η Μόσχα, σίγουρα θα την επηρεάσουν. Αποφάσεις που αν λαμβάνονταν όταν πρωτοξεκίνησε η κρίση στην περιοχή στα τέλη του 2000, ενδεχομένως σήμερα να μην είχαμε τις εξελίξεις στην Ουκρανία. Την ίδια στιγμή, η ΕΕ θα πρέπει να αναπτύξει και μια διπλωματική πρωτοβουλία προς την κατεύθυνση τερματισμού της ρωσικής εισβολής και επίλυση της κρίσης μέσα από τον διάλογο. Οφείλει και μπορεί να το πράξει, λαμβάνοντας υπόψη από την μια ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν δύνανται να διαδραματίσουν αυτό το ρόλο αλλά και επίσης γιατί η ΕΕ και τα κράτη-μέλη θα υποστούν σοβαρότατες συνέπειες από τη διαμορφωθείσα κατάσταση. Τυχόν επικράτηση λογικών ψυχρού πολέμου θα είναι ήττα του πολιτισμένου κόσμου, της ανθρωπότητας και η ευθύνη είναι όλων μας. Είναι επίσης σημαντικό να αναφέρω για την ΕΕ ότι θα κριθεί και στο κατά πόσο θα δείξει την ίδια αποφασιστικότητα σε παρόμοιες περιπτώσεις ή εάν η αντίδραση που είδαμε ήταν αποκλειστικά λόγω της ρωσικής εμπλοκής. Συνοπτικά, θα έλεγα ότι η κρίση στην Ουκρανία προσφέρει τη δυνατότητα για την ΕΕ να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο μέσα στο πλαίσιο και της επιθυμίας της για μια γεωπολιτική Ένωση με στρατηγική αυτονομία.
Την ίδια στιγμή, λόγω της διαμορφωθείσας κατάστασης, σίγουρα θα υπάρξουν επιπτώσεις και στα ΚΜ της ΕΕ. Οι κυρώσεις δηλαδή της ΕΕ θα επηρεάσουν αναμφίβολα και τα κράτη-μέλη και είναι θεωρώ αναγκαίο η ΕΕ να προχωρήσει με στοχευμένα μέτρα για άμβλυνση των όποιων επιπτώσεων, όπως έγινε με αφορμή το covid αλλά και το Brexit. Υπάρχει δηλαδή ανάγκη η ΕΕ να συνδράμει ίσως μέσα από την επιδότηση της ενέργειας για νοικοκυριά και επιχειρήσεις βραχυπρόθεσμα έτσι ώστε να βοηθήσει την ίδια στιγμή την πορεία προς την πράσινη μετάβαση, ή ακόμα όπως έπραξε στην περίπτωση της πανδημίας όπου προσωρινά έγιναν χαλαρώσεις στους κανόνες που αφορούν τις κρατικές ενισχύσεις. Οι Ευρωπαίοι πολίτες αναμένουν να δουν συγκεκριμένες αποφάσεις από την ΕΕ.
Ερ. Επειδή μιλάμε για εισβολή, στο μυαλό του κάθε Έλληνα η κατάσταση συνδέεται με την εισβολή του Αττίλα στην Κύπρο. Θα θέλατε να πείτε κάτι για αυτό το ζήτημα;
Απ. Να ξεκινήσω λέγοντας ότι δεν υπάρχει καμία άλλη επιλογή από την ξεκάθαρη καταδίκη της ρωσικής εισβολής και την παραβίαση της κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας. Καθαρές κουβέντες, ειδικότερα αν λάβουμε υπόψη ότι η δική μας χώρα είναι θύμα της τουρκικής εισβολής και συνεχιζόμενης κατοχής. Η παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας και της κυριαρχίας οποιασδήποτε χώρας είναι καταδικαστέα και δεν μπορούν να υπάρχουν δυο μέτρα και δυο σταθμά.
Η εισβολή, λοιπόν, σε οποιαδήποτε χώρα και η παραβίαση της κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας της δεν μπορεί να έχει πολλαπλές ερμηνείες και σίγουρα δεν μπορεί να μην καταδικάζεται. Από εκεί και πέρα, κάποιες πτυχές της κρίσης έχουν ένα ιδιαίτερο κυπριακό ενδιαφέρον, πέραν της ανάγκης ξεκάθαρης προσέγγισης και ουσιαστικής καταδίκης περιπτώσεων παραβίασης της κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας οποιασδήποτε χώρας. Το πρώτο αφορά το τι προανέφερα για την ανάγκη συνοχής και συνέπειας στο τρόπο αντίδρασης της ΕΕ σε τέτοια θέματα, ειδικότερα όταν οι παραβιάσεις αφορούν Κράτη-μέλη της ΕΕ. Το δεύτερο αφορά τη στάση της Τουρκίας που επιβεβαιώνει για ακόμη μια φορά τη διαχρονική προσέγγισή της που συνοψίζεται στο «επιτήδειος ουδέτερος». Είναι μια προσέγγιση που θα πρέπει να προβληματίσει, ειδικότερα στην ΕΕ και κατά πόσο η εν λόγω συμπεριφορά της Τουρκίας ενισχύεται και από την απροθυμία της ΕΕ να απαντήσει ουσιαστικά σε συμπεριφορές της Άγκυρας που ξεφεύγουν του πλαισίου της διεθνούς νομιμότητας. Δεν μπορεί να χαιρετίζεται η στάση της Τουρκίας στο Ουκρανικό και να μιλούν κάποιοι για σημαντικό ρόλο ειρηνοποιού από τη στιγμή που δεν συμβαδίζει με την ξεκάθαρη καταδίκη της διεθνούς κοινότητας ενώ την ίδια στιγμή κατέχει παράνομα έδαφος ευρωπαϊκού κράτους. Το τρίτο αφορά τον παράγοντα Ενέργεια και τον ρόλο που διαδραματίζει στην παρούσα συγκυρία, λαμβάνοντας υπόψη τη μεγάλη εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσική Ομοσπονδία. Όπως προανέφερα, οι εξελίξεις ενισχύουν την ανάγκη για να αναπτυχθούν νέοι ενεργειακοί διάδρομοι για την Ευρώπη και η Ανατολική Μεσόγειος δύναται να είναι μια τέτοια επιλογή. Θα πρέπει τόσο από τα κράτη της περιοχής όσο και από πλευράς Βρυξελλών να ληφθούν πιο ουσιαστικές ενέργειες για επιτάχυνση των σχετικών προοπτικών.