προϋπόθεση για την αξιοποίηση των πόρων του ευρωπαϊκού Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης. Σε αυτά, άλλωστε, θα αναφέρονται οι επενδύσεις που αναμένεται να υλοποιηθούν στις υπό λιγνιτοποίηση ενεργειακές περιφέρειες της χώρες. Ήδη οι φορείς ετοιμάζουν τις παρατηρήσεις τους. Σύμφωνα με τον πρώην Δήμαρχο Κοζάνης και επικεφαλής της αντιπολίτευσης κ. Λευτέρη Ιωαννίδη, «αν και αναμενόταν τα εδαφικά σχέδια δίκαιης αναπτυξιακής μετάβασης να διαλύσουν μια σειρά ασαφειών που προέρχονταν από το MasterPlan, εν τούτοις το συνολικό κείμενο χαρακτηρίζεται από γενικότητες σε μια σειρά από θέματα ενώ απουσιάζουν χρονοδιαγράμματα σε όλα τα στάδια υλοποίησης του σχεδίου μετάβασης και σχεδόν για όλα τα ζητήματα». Ειδικότερα, μεταξύ άλλων παρατηρεί ότι:
1) πρέπει να γίνει σαφές το πλαίσιο των Εθνικών Πόρων, οι οποίοι μεταξύ άλλων, θα στηρίξουν τη μετάβαση, αφού ούτε το λιγνιτικό τέλος ούτε το Εθνικό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης είναι δεδομένοι. Προτείνει να συνδυαστεί το ύψος τους με τη Ρήτρα Μετάβασης και με βάση την επίτευξη των στόχων που τίθενται. Παράλληλα, θεωρεί ότι θα πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει το Εθνικό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης με επαρκείς πόρους τουλάχιστον έως το 2050.
2) είναι θετική την αναφορά στην Εταιρεία Ειδικού Σκοπού για τη μεταφορά μέρους των εκτάσεων από τη ΔΕΗ ώστε να προχωρήσει γρήγορα η αποκατάσταση των εδαφών. Σχολιάζει ωστόσο ότι, η ΔΕΗ ήδη έχει δεσμεύσει τα λεγόμενα «φιλέτα» ενώ θα έπρεπε τουλάχιστον να υπάρχει μια συνεργασία με τους τοπικούς φορείς επ’ αυτού.
3) θα πρέπει οι Ενεργειακές Κοινότητες να ενταχθούν στο συνολικό σχεδιασμό της δίκαιης μετάβασης ως ένα εργαλείο για τη συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση, αλλά και στον συνολικό σχεδιασμό για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας. Οι Ε. Κοιν απέχουν χαρακτηριστικά από το Εδαφικό Σχέδιο για τη Δίκαιη Μετάβαση. Επίσης, πρέπει να ενταχθούν στις προς υποστήριξη επιχειρήσεις και οι Ενεργειακές Κοινότητες, με βάση βέβαια συγκεκριμένα κριτήρια.
4) δεν υπάρχει συγκεκριμένη αναφορά σε δημόσια έργα που θα χρηματοδοτηθούν στα πλαίσια διάφορων προγραμμάτων.
5) Εντάσσει την Καστοριά και τα Γρεβενά στο μηχανισμό της δίκαιης μετάβασης, αλλά όχι για το ταμείο δίκαιης μετάβασης, παρά μόνο για τα INVESTEU και ΕΙΒ
6) Δεν είναι επαρκές το χρηματοδοτικό πλαίσιο για τη διαδικασία αποκατάστασης εντός των πυρήνων ΖΑΠ (Ζώνες Απολιγνιτοποίησης). Δεν υπάρχει έστω εκτίμηση του κόστους αποκατάστασης, ούτε χρονοδιάγραμμα.
7) στους στόχους που προσδιορίζονται, θα πρέπει να συμπεριληφθεί και μέρος των στόχων της δίκαιης μετάβασης του ΟΗΕ. (Μηδενική Φτώχεια, Καλή υγεία και ευημερία, Καθαρό Νερό, Φθηνή και Καθαρή Ενέργεια, Αξιοπρεπείς εργασία & οικονομική ανάπτυξη, Βιομηχανία, Τεχνολογία και Υποδομές, Βιώσιμες Πόλεις και Κοινότητες, Δράση για το κλίμα κλπ.).
8) Θα πρέπει να καταγραφούν ως επένδυση «φάρος» δράσεις εξοικονόμησης ενέργειας για τη Δίκαιη Μετάβαση και να συνδυαστεί με την χρηματοδότηση και στήριξη των Ενεργειακών Κοινοτήτων μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα.
9) Οι τηλεθερμάνσεις παραμένουν δεσμευμένες από ορυκτά καύσιμα.
10) Η αναφορά στην βιομηχανική κληρονομιά απουσιάζει
11) Παρά το γεγονός ότι η διατήρηση του ενεργειακού χαρακτήρα της περιοχής προκρίνεται ως βασική αναπτυξιακή προτεραιότητα, δεν έχει αναδειχθεί στον βαθμό που πρέπει η αποθήκευση ενέργειας. Πρέπει να αξιολογηθεί η δυνατότητα η Δυτ. Μακεδονία να μετατραπεί σε κέντρο αποθήκευσης ενέργειας για την ευρύτερη περιοχή αλλά και τα Βαλκάνια.
Τα Εδαφικά Σχέδια αποτελούν ένα από τα βασικότερα εργαλεία του Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης καθώς περιγράφουν τη διαδικασία μετάβαση έως το 2030 και περιλαμβάνουν χρονοδιάγραμμα, καθώς και το σύνολο των λειτουργιών και των μηχανισμών διακυβέρνησης που πρέπει να θεσπιστούν για την επίτευξη των στόχων. Εκπονούνται βάσει και του Εθνικού Σχεδίου για την ενέργεια και το κλίμα και του στόχου για μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία έως το 2050 και προσδιορίζουν τα εδάφη που θα πρέπει να λάβουν στήριξη.
Είναι αξιοσημείωτο ότι, όπως ισχύει για όλα τα προγράμματα της πολιτικής για τη συνοχή, τα προγράμματα που στηρίζονται από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, θα υπόκεινται σε ενδιάμεση επανεξέταση, ώστε εάν χρειαστεί οι πόροι να ανακατανεμηθούν εντός του κράτους μέλους το 2025. Η ενδιάμεση επανεξέταση θα παράσχει επίσης την ευκαιρία κατανομής της χρηματοδότησης για τα έτη 2026 και 2027, η οποία θα δεσμευτεί κατά την έναρξη της επόμενης περιόδου.
Η μετάβαση της Δυτικής Μακεδονίας και της Μεγαλόπολης σε ένα βιώσιμο αναπτυξιακό μοντέλο θα στηριχθεί συνολικά σε συνολικούς πόρους 5 δισ. ευρώ, μαζί με τη μόχλευση. Ωστόσο ο δρόμος είναι μακρύς και πολλά ακόμη τα βήματα που πρέπει να γίνουν. Ήδη με νομοθετική ρύθμιση οι περιφερειακές ενότητες Κοζάνης, Φλώρινας και Μεγαλόπολης χαρακτηρίστηκαν ως ΖΑΠ και τα λιγνιτικά πεδία και οι λιγνιτικές μονάδες ως «πυρήνες» των ζωνών απολιγνιτοποίησης. Αναμένεται η εκπόνηση των ειδικών πολεοδομικών σχεδίων (ΕΠΣ) που θα ορίσουν τις χρήσεις γης και τους όρους και περιορισμούς δόμησης, πάνω στο οποίο θα «θεμελιωθούν» οι επενδύσεις που θα γίνουν και έτσι θα γίνει πιο ξεκάθαρο το τοπίο για τους επενδυτές. Στις συγκεκριμένες ζώνες θα ισχύσουν και τα ειδικά κίνητρα που θέλει να εφαρμόσει η κυβέρνηση για τις αναπτυξιακές δραστηριότητες στις δύο περιοχές.
Πάντως, ο στόχος για την απεξάρτηση από τον λιγνίτη έως το 2028 εντυπωσίασε την Επίτροπο Ενέργειας κυρία Κάντρι Σίμσον. Όπως αναφέρει σε συνέντευξή της στο «Βήμα της Κυριακής» χρησιμοποιεί την Ελλάδα ως παράδειγμα όταν συνομιλεί με κυβερνήσεις που δεν έχουν ανάλογα σχέδια. «Είναι σίγουρα φιλόδοξο αλλά εφικτό σχέδιο και είμαστε έτοιμοι να στηρίξουμε την Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης της κοινοτικής χρηματοδότησης. Διαθέτουμε το Ταμείο και την Πλατφόρμα Δίκαιης Μετάβασης για να βοηθήσουμε τους πιο ευάλωτους. Ο λιγνίτης και τα υπόλοιπα ορυκτά καύσιμα πρέπει να αντικατασταθούν με ανανεώσιμες πηγές και η Ελλάδα έχει πραγματοποιήσει καλή πρόοδο», σημειώνει η Επίτροπος. Και προσθέτει: «Είστε στον σωστό δρόμο για να επιτύχετε τον στόχο του 20% σε ανανεώσιμες πηγές του 2020 - δεν έχουμε ακόμη τα τελικά στοιχεία, αλλά τον είχατε πιάσει σχεδόν έναν χρόνο νωρίτερα. Γνωρίζω ότι σχεδιάζονται φωτοβολταϊκά έργα μεγάλης κλίμακας στη Δυτική Μακεδονία και στη Μεγαλόπολη και ένα ενδιαφέρον project στην Κρήτη. Θα σας ενθάρρυνα να αναπτύσσατε πιο ουσιαστικά σχέδια υπεράκτιας αιολικής ενέργειας και πράσινου υδρογόνου, όπως και να εστιάσετε στην ενεργειακή αποδοτικότητα».