Πώς μπορεί ένα θέμα, στο οποίο κόμματα, φορείς και πολλά άτομα, που
συν-διαμόρφωσαν το σκηνικό στα τελευταία 15-20 χρόνια, και που κινούνταν
με στόχο τη διασφάλιση κοινωνικού χαρακτήρα του ασφαλιστικού, τελικά,
να καταλήγει σε ένα μεγάλο κοινωνικό φιάσκο, και μάλιστα φιάσκο, όχι
μόνο για τους συνταξιούχους, αλλά ακόμα περισσότερο για τους
εργαζομένους, τους άνεργους, τη χώρα την ίδια και τις προοπτικές της;
Πώς
μπορεί ένα ζήτημα, στο οποίο στα τελευταία πέντε χρόνια έγιναν πάνω από
δέκα μεταβολές, όλες στην κατεύθυνση της περικοπής συνταξιοδοτικών
δικαιωμάτων, να αναδεικνύεται ξανά ως μείζον πρόβλημα και μάλιστα με τη
βεβαιότητα ότι θα ακολουθήσουν και πολλές ακόμα ανάλογες μεταβολές;
Τελικά,
πώς ορίζεται το αντιλαϊκό; Ο ορισμός του αντιλαϊκού αναφέρεται μόνο
στον κόσμο των συνταξιούχων ή στον κόσμο αυτό, αλλά και στους
εργαζομένους με κάθε μορφή απασχόλησης; Καθορίζεται λαμβάνοντας υπ' όψη
τι γίνεται μόνο σε ένα στενό ορίζοντα 6 ή 15 μηνών ή και σε ένα
μεγαλύτερο βάθος χρόνου; Είναι αντιλαϊκό ό,τι μπορεί μεν να θίγει
ισορροπίες κάποιας δεδομένης στιγμής, αλλά αποτρέπει πολλαπλές και
μακροχρόνιες αρνητικές εξελίξεις για ευρύτερα στρώματα και τη χώρα;
Είναι λαϊκό ό,τι φαινομενικά αφήνει ανέπαφες καταστάσεις που λίγο
αργότερο καταρρέουν, συμπαρασύροντας σημαντικά κοινωνικά τμήματα;
Δεν
θα δώσω απάντηση στα ερωτήματα αυτά, γιατί θεωρώ, ότι αφ' ενός, μετά
από πολλά που έχουν μεσολαβήσει, κάθε πολίτης οφείλει να δώσει, στον
εαυτό του ή δημόσια, την απάντηση που ο ίδιος πιστεύει, και αφ' ετέρου
ότι ανάλογα με το αν τα κριτήρια είναι στενά εγωιστικά ή όχι, οι
απαντήσεις διαφέρουν. Όπως θα αναφέρω στη συνέχεια, ο πόλεμος των γενεών
είναι ήδη σε εξέλιξη, και το σε ποια πλευρά θέλει να τοποθετηθεί ο
καθένας είναι προσωπική απόφαση. Μέχρι στιγμής, στον πόλεμο αυτό η ήττα
είναι συντριπτική: έχουν ηττηθεί οι νεότερες γενεές, η κοινωνική
προστασία, η ανάπτυξη, η απασχόληση, η χώρα η ίδια και οι προοπτικές
της. Εχουν ηττηθεί, γιατί κάθε καίρια πραγματικότητα όλου αυτού του
κόσμου είναι σήμερα σημαντικά χειρότερη απ' ό,τι ήταν κάποια χρόνια πριν
και γιατί η υπέρβαση αυτής της χειρότερης πραγματικότητας απαιτεί
πρόσθετες θυσίες, σε σχέση με προηγούμενες φάσεις.
Το ασφαλιστικό
ήταν σημαντικός γενεσιουργός παράγοντας της κρίσης του 2009. Η σχέση
αυτή ασφαλιστικού και κρίσης είναι εξαιρετικά κρίσιμη, γιατί αναδεικνύει
καλύτερα τόσο τους μηχανισμούς της κρίσης, όσο και τις συνέπειες για
τον σχεδιασμό πολιτικών υπέρβασης της κρίσης. Σε ό,τι αφορά τη
δημιουργία της κρίσης, επισημαίνονται τα εξής:
• Τα αθροιστικά
ελλείμματα και οι συνολικές δημόσιες δαπάνες για το ασφαλιστικό
αντιπροσώπευαν 71 δισ. ευρώ ή το 83% των αθροιστικών δημοσιονομικών
ελλειμμάτων της περιόδου 2006-2009 (γύρω στα 80 δισ. ευρώ), που οδήγησαν
στη μεγάλη κρίση της χώρας. Τα δημοσιονομικά ελλείμματα της περιόδου
πριν από την κρίση θα ήσαν πολύ χαμηλότερα, αν δεν έπρεπε να
χρηματοδοτηθούν τα ελείμματα αυτά.
• Οι ετήσιες δημόσιες δαπάνες
για το ασφαλιστικό κυμαίνονταν στην τελευταία δεκαετία περίπου μεταξύ
120% και 237% των μη κρατικών πόρων του ασφαλιστικού συστήματος. Το
Κράτος, δηλαδή, δεν χρηματοδότησε απλώς το ασφαλιστικό. Για πολλά χρόνια
διέθετε πόρους, που ξεπερνούσαν σημαντικά τα ετήσια έσοδα του
ασφαλιστικού συστήματος. Αθροιστικά τα ελλείμματα που καλύφθηκαν από
κρατική χρηματοδότηση αντιπροσώπευαν το 83,6% της αύξησης του δημόσιου
χρέους στην περίοδο 2000-2009 και το 405,2% της αύξησης το δημόσιου
χρέους στην περίοδο 2010-2014. Χωρίς την επίδραση αυτή, η χώρα θα
βρισκόταν το 2009 με ένα δημόσιο χρέος που δεν θα της προκαλούσε τόσο
σοβαρό πρόβλημα. Οι παράγοντες που οδήγησαν στις προβληματικές αυτές
εξελίξεις ήσαν περισσότεροι, θα επισημάνω όμως τους εξής:
• Την
ανατροπή της σχέσης εργαζόμενων προς συνταξιούχους, που από 1,77 το 2000
μειώθηκε στους 1,27 το 2013. Πρακτικά, αυτό σημαίνει, ότι για τη
σύνταξη ενός προσώπου με ποσοστό αναπλήρωσης γύρω στο 80% θα έπρεπε να
καταβάλλονται εισφορές από εργαζόμενο και εργοδότη που θα οδηγούσαν τον
ακαθάριστο μισθό του εργαζόμενου σε χαμηλότερο επίπεδο από τη σύνταξη
του δικαιούχου. Επειδή αυτό δεν είναι λογικό, η διαφορά καλύπτεται με
κρατικές δαπάνες, δηλαδή φόρους, άλλες εισφορές ή περικοπές δημοσίων
δαπανών, όπως για υγεία ή εκπαίδευση.
• Την ανατροπή της σχέσης
εισόδημα από συντάξεις προς εισοδήματα από εργασία κάθε μορφής. Η σχέση
αυτή ήταν 42% το 2008, αλλά 67% το 2014. Σημαίνει, ότι η χρηματοδότηση
του ασφαλιστικού συστήματος επιβαρύνει σταδιακά σημαντικά περισσότερο
την υπόλοιπη κοινωνία.
• Τη μαζική απονομή συνταξιοδοτικών
δικαιωμάτων σε ομάδες που είχαν ελάχιστη συνεισφορά στο ασφαλιστικό
σύστημα. Κατηγορίες πληθυσμού δεν επιβαρύνονταν καν, κατηγορίες
πληθυσμού αν και επιβαρύνονται, δεν πληρώνουν, οι θεσμικές ρυθμίσεις για
τη φοροδιαφυγή είναι αλυσιτελείς, με αποτέλεσμα οι εισροές στα
ασφαλιστικά ταμεία να υστερούν.
• Τη μεγάλη αύξηση του αριθμού
όσων αξιοποιούσαν τις διατάξεις για πρόωρες συντάξεις, αναγνώριση
πλασματικών ετών ασφάλισης και άλλα προνόμια. Ηδη πριν από την κρίση,
αλλά οπωσδήποτε στην καρδιά της κρίσης, ακολουθήθηκε μια πολιτική, που
επέτρεψε σε εκατοντάδες χιλιάδες ασφαλισμένους να περάσουν σε συνθήκες,
πρόωρης κυρίως, συνταξιοδότησης, προκαλώντας σημαντική επιβάρυνση στα
δημοσιονομικά και στην οικονομία. Μεταξύ 2008 και 2012 προστέθηκαν σε
καθαρή βάση 400 χιλ. συνταξιούχοι, μεταξύ 2013 και 2015 πρέπει να
προστέθηκαν περίπου 150 χιλ. νέοι συνταξιούχοι (ακριβή στοιχεία δεν έχω
εδώ), ενώ βάσει δημοσιευμάτων εκκρεμούν περίπου 300 χιλ. αιτήσεις
συνταξιοδότησης, που καθυστερούν, εν πολλοίς και για δημοσιονομικούς
λόγους.
• Το μεγάλο βαθμό αναπλήρωσης των συντάξεων, που πριν την
κρίση ήσαν γύρω στο 100% ή και 110% για πολλές κατηγορίες ασφαλισμένων,
και που σήμερα έχει περιοριστεί γύρω στο 65% με 80%. Η σχέση αυτή για
πολλά χρόνια σήμαινε διασφάλιση δυσανάλογα μεγάλων παροχών σε μεγάλο
αριθμό συνταξιούχων, σε βάρος των επόμενων δικαιούχων. Οι συντάξεις
συνολικά στην οικονομία είναι ως ποσοστό του ΑΕΠ πολύ υψηλότερες από
αυτές σε κάθε άλλη χώρα της Ε.Ε.. Κάθε εργαζόμενος, μέσω των
ασφαλιστικών εισφορών που τον αφορούν και μέσω των φόρων που πληρώνει,
στερείται ένα όλο και πιο σημαντικό τμήμα του εισοδήματός του για τις
δαπάνες σε συντάξεις. Η εισφοροδιαφυγή, η μαύρη εργασία ή, ακόμα, και η
μετανάστευση στο εξωτερικό γίνονται δικλίδες παράκαμψης ενός συστήματος
που έχει ήδη ξεπεράσει τις συνθήκες ομαλής λειτουργίας και ευστάθειας.
Παρά
τις μειώσεις των συντάξεων μετά το 2010, που έπληξαν ιδιαίτερα τις
υψηλότερες συντάξεις, η μείωση των εισοδημάτων από συντάξεις (ως
συνολικό μέγεθος) ήταν μικρότερη από τις απώλειες που σημείωσαν άλλες
πηγές εισοδήματος (εργασία, ελεύθερο επάγγελμα, εμπορικές
δραστηριότητες, κ.λπ.).
Ως αποτέλεσμα των μεγαλύτερων περικοπών
στις υψηλότερες συντάξεις στα χρόνια της κρίσης, μειώθηκε σημαντικά ο
βαθμός ανισότητας στο εσωτερικό των συνταξιούχων. Η ανισότητα στο
εισόδημα από συντάξεις είναι η χαμηλότερη από κάθε άλλη μεταξύ των
μεγάλων εισοδηματικών πηγών (μισθοί, αμοιβές ελεύθερων επαγγελματιών,
εισόδημα από εμπορικές ή αγροτικές δραστηριότητες, ενοίκια, κ.λπ.).
Το
ασφαλιστικό έχει φτάσει σε ένα σημείο, όπου κάθε απόπειρα για βελτίωση
μόνο με τα εργαλεία του ίδιου του ασφαλιστικού είναι αδιέξοδη και οδηγεί
σε νέες περικοπές. Πολλές αλλαγές είναι αναγκαίες, όμως αυτές από μόνες
τους δεν θα αποκαταστήσουν την ισορροπία. Σήμερα, καταλυτική επίδραση
έχουν ορισμένα δομικά στοιχεία του ασφαλιστικού, όπως: η γήρανση του
πληθυσμού, η σημαντική ανατροπή στη σχέση εργαζόμενων-συνταξιούχων, η
αδυναμία σύλληψης τμήματος της εισφοροδιαφυγής, η απουσία εμπιστοσύνης
προς το Κράτος για τη διαχείριση του ασφαλιστικού συστήματοςκαι η
προαναφερθείσα αρνητική επίδραση του ασφαλιστικού στην αναπτυξιακή
διαδικασία.
Το είδος της παραγωγικής βάσης της χώρας είναι κρίσιμο
στοιχείο. Δεν μπορεί να προσβλέπει κανείς σε ένα ανθεκτικό σύστημα είτε
κοινωνικής ασφάλισης, είτε μακροοικονομικών επιδόσεων, είτε
δημοσιονομικής ισορροπίας, είτε απασχόλησης, παραβλέποντας την μορφή της
παραγωγικής βάσης. Το τι γίνεται στην παραγωγική βάση καθορίζει τι
γίνεται στο πεδίο της μεγέθυνσης και ανάπτυξης. Υπάρχει μια αλυσίδα
αλληλεξαρτήσεων μεταξύ όλων αυτών των μεγεθών, που τα οδηγεί όλα, είτε
προς τα επάνω, είτε προς τα κάτω. Σημασία δεν έχει μόνο η επιλογή μιας
ασφαλιστικής μεταρρύθμισης, αλλά και μιας συνολικής πολιτικής, που δεν
ακυρώνει ή δεν υπονομεύει καίρια στοιχεία της οικονομικής και κοινωνικής
ισορροπίας και, φυσικά, της ίδιας της μεταρρύθμισης.
Ο πόλεμος
των γενεών είναι ήδη ορατός, καθώς ξεπεράσαμε το σημείο, όπου μπορούσαμε
μέσα από βαθμιαίες παρεμβάσεις να βελτιώσουμε τις προοπτικές του
ασφαλιστικού. Σήμερα, πλέον, όσο στόχος είνααι η αποτραπή κάθε νέας
περικοπής, όσοι εργάζονται καλούνται να θυσιάσουν πολύ περισσότερα από
όσα θυσίασαν οι παλαιότεροι, είτε μέσω μεγαλύτερων ασφαλιστικών
εισφορών, είτε μέσω νέων φόρων, άλλων εισφορών ή τελών, είτε μέσω
περικοπών δημοσίων δαπανών (για υγεία, εκπαίδευση κ.ά.), ενώ έχουν και
το βάρος της αποπληρωμής στο μέλλον των δυσβάστακτων χρεών του
παρελθόντος. Επιπλέον, στερούνται κάθε βεβαιότητας για το μέλλον των
δικών τους συντάξεων. Η πραγματικότητα αυτή δεν είναι βιώσιμη.
(από την εφημερίδα "ΗΜΕΡΗΣΙΑ", 20/01/2016)