Σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά την εισβολή στην Ουκρανία, η Ρωσία εξακολουθεί να χρηματοδοτεί τη στρατιωτική της μηχανή, παρά τα δεκάδες πακέτα κυρώσεων που έχουν επιβάλει ΗΠΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ηνωμένο Βασίλειο και άλλοι σύμμαχοι. Ενώ η Δύση στοχεύει να περιορίσει τα έσοδα του Κρεμλίνου, κυρίως από τις εξαγωγές ενέργειας, η Μόσχα έχει αναπτύξει ένα πολύπλοκο πλέγμα μηχανισμών: έναν επεκτεινόμενο «σκιώδη στόλο» τάνκερ, δίκτυα ξεπλύματος χρήματος, χρηματοπιστωτικά παραθυράκια και μια παράλληλη οικονομία που βασίζεται σε κρυπτονομίσματα και fintech εφαρμογές. Το αποτέλεσμα είναι μια συνεχής «κούρσα εξοπλισμών» ανάμεσα στη Ρωσία και τους μηχανισμούς επιβολής κυρώσεων.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση εξετάζει το 20ό κατά σειρά πακέτο κυρώσεων, στο οποίο για πρώτη φορά δίνεται τόσο έντονη έμφαση σε όσους διευκολύνουν τον λεγόμενο «σκιώδη στόλο» της Ρωσίας – έναν στόλο παλαιών δεξαμενόπλοιων που συνεχίζουν να μεταφέρουν τεράστιες ποσότητες αργού πετρελαίου, συχνά υπό σημαίες τρίτων χωρών.
Οι υπουργοί Εξωτερικών της ΕΕ συζητούν την ενίσχυση της συνεργασίας με τα κράτη που εγγράφουν ή φιλοξενούν τα πλοία, καθώς και το ενδεχόμενο νέων κανονισμών που θα επιτρέπουν πιο επιθετικούς ελέγχους, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας επιβίβασης σε τάνκερ. Σύμφωνα με έγγραφο που είδε το Bloomberg, η Πολωνία ζήτησε αυστηρότερο συντονισμό, ώστε να μην υπάρχουν νομικά κενά τα οποία εκμεταλλεύονται οι ρωσικοί μηχανισμοί παράκαμψης. Η ΕΕ ήδη έχει απευθυνθεί στις χώρες σημαίας — Κουκ, Εσβατίνι, Γκαμπόν, Μάλτα, Παναμάς, Νήσοι Μάρσαλ και άλλες — καταφέρνοντας σε αρκετές περιπτώσεις να πετύχει ακυρώσεις εγγραφών. Παρ’ όλα αυτά, η δύναμη του σκιώδους στόλου αυξάνεται. Εκτιμήσεις διαφέρουν αισθητά: η S&P Global υπολογίζει 591 δεξαμενόπλοια, ενώ το Ινστιτούτο KSE της Ουκρανίας μιλά για 435. Το CREA κάνει λόγο για τρία σκιώδη τάνκερ που αναχωρούν καθημερινά από ρωσικά λιμάνια.
Ο πραγματικός αριθμός παραμένει άγνωστος, εν μέρει λόγω των παραπλανητικών τακτικών που χρησιμοποιούν τα πλοία: μεταφορές από πλοίο σε πλοίο (STS), συσκότιση του AIS, spoofing, αλλαγές ονόματος και αριθμού ΙΜΟ, ακόμη και συνεχείς αλλαγές σημαίας. Τα περισσότερα από αυτά τα πλοία δεν εξυπηρετούν αποκλειστικά τη Ρωσία· λειτουργούν σε «γκρίζες ζώνες», μεταφέροντας νόμιμα φορτία και ενίοτε ρωσικό πετρέλαιο, γεγονός που περιπλέκει ακόμη περισσότερο την επιβολή κυρώσεων.
Παγκόσμια ζήτηση
Η Ινδία, η Κίνα και η Τουρκία αποτελούν τους μεγαλύτερους αγοραστές ρωσικού αργού πετρελαίου μέσω του σκιώδους στόλου – απορροφώντας περίπου το 95% των εξαγωγών τον Μάιο του 2024. Και ενώ η Δύση επιχειρεί να στερήσει πόρους από το Κρεμλίνο, αυτές οι αγορές προσφέρουν διέξοδο, συχνά με σημαντικές εκπτώσεις.
Επιπλέον, σύμφωνα με το KSE, το 82% των ρωσικών εξαγωγών από τη Βαλτική τον Απρίλιο του 2024 πραγματοποιήθηκε μέσω σκιωδών δεξαμενόπλοιων. Στα στενά της Δανίας, η κίνηση αυτών των πλοίων αυξήθηκε κατά 277% από το 2022 μέχρι το καλοκαίρι του 2024. Οι περιβαλλοντικές συνέπειες είναι ήδη εμφανείς: πάνω από το 72% του στόλου είναι άνω των 15 ετών, ενώ περισσότερα από 50 περιστατικά μηχανικών βλαβών, συγκρούσεων ή πετρελαιοκηλίδων έχουν ήδη καταγραφεί. Το ακυβέρνητο Eventin στη Βαλτική, φορτωμένο με 100.000 τόνους αργού, είναι μόνο το τελευταίο επεισόδιο.
Οι αμερικανικές κυρώσεις και το πετρέλαιο που μένει… στη θάλασσα
Οι νέες αμερικανικές κυρώσεις που μπήκαν σε ισχύ τον Νοέμβριο στοχεύουν απευθείας τα μεγαθήρια Rosneft και Lukoil, οδηγώντας σχεδόν 48 εκατομμύρια βαρέλια ρωσικού πετρελαίου να πλέουν χωρίς τελικό αγοραστή. Περίπου 50 δεξαμενόπλοια βρίσκονται καθ’ οδόν ή σε αναμονή, ενώ κάποια αλλάζουν πορεία εν πλω. Η επιθετικότητα των κυρώσεων προκαλεί ανησυχία στις χώρες–πελάτες της Μόσχας. Παρότι Κίνα και Ινδία εξακολουθούν να απορροφούν μεγάλο μέρος του ρωσικού αργού, οι απειλές δευτερογενών κυρώσεων από τις ΗΠΑ καθιστούν το εμπόριο όλο και πιο περίπλοκο. Ορισμένα τάνκερ, όπως τα Spirit 2 και Furia, έκαναν αναστροφές λόγω κυρώσεων, πριν τελικά κατευθυνθούν προς την Ινδία. Άλλα, όπως το Cindy και το Fortis, κινούνται σε περιοχές όπου είναι σύνηθες το «ανακάτεμα» φορτίων μέσω μεταφορτώσεων STS για να καλυφθεί η προέλευση. Αν οι πιέσεις συνεχιστούν, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι μπορεί να υπάρξει πραγματική μείωση της προσφοράς, με πιθανές αναταράξεις στις αγορές ενέργειας.
Το σκοτεινό χρηματοοικονομικό δίκτυο
Την ίδια στιγμή, η Ρωσία αξιοποιεί ένα παγκόσμιο δίκτυο ξεπλύματος χρήματος και κρυπτονομισμάτων για να παρακάμψει χρηματοπιστωτικούς περιορισμούς. Η βρετανική NCA αποκάλυψε πρόσφατα την «Επιχείρηση Αποσταθεροποίηση», η οποία αποκαλύπτει πώς δισεκατομμύρια δολάρια διακινούνταν μέσω παράνομων καναλιών στο Ηνωμένο Βασίλειο, καταλήγοντας σε μια αγορά πλειοψηφικού πακέτου της Keremet Bank στο Κιργιστάν — κίνηση που εκτιμάται πως στόχευε στη δημιουργία «κόμβου αποφυγής κυρώσεων». Τα δίκτυα TGR και Smart λειτουργούσαν ως «ανταλλακτήρια» μετρητών–crypto για Ρώσους ολιγάρχες και εγκληματικές ομάδες. Ήδη έχουν γίνει 128 συλλήψεις και κατασχέσεις άνω των 33 εκατ. δολαρίων σε μετρητά και crypto. Οι ΗΠΑ θεωρούν ότι τέτοια σχήματα χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση δραστηριοτήτων που συνδέονται με την άμυνα, την τεχνολογία και τις μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας.
Για τους απλούς Ρώσους πολίτες, η οικονομική απομόνωση έχει οδηγήσει σε ένα παράλληλο σύστημα πληρωμών. Η ιστορία της Νατάλιας, συμβούλου που εργάζεται στη Γερμανία, αποκαλύπτει τη νέα πραγματικότητα: μεταφορές από ρωσικές υπό κυρώσεις τράπεζες σε Αρμενία μέσω αριθμών τηλεφώνου, μετατροπή σε ευρώ και έπειτα αποστολή σε ευρωπαϊκούς λογαριασμούς — με κόστος έως 10%. Οι προσαρμογές είναι παντού εμφανείς: Το Mir κυριαρχεί εντός Ρωσίας μετά την αποχώρηση Visa και Mastercard. Το SBP επιτρέπει διασυνοριακές πληρωμές σε πρώην σοβιετικά κράτη. Fintech μεσάζοντες σε Καζακστάν και Αρμενία αποτελούν κρίσιμους κόμβους για μεταφορές. Πληρωμές μέσω QR codes χρησιμοποιούνται σε Τουρκία και Ουζμπεκιστάν. Κρυπτονομίσματα λειτουργούν ως «φορητό» κανάλι, ιδίως σε χώρες όπως η Σερβία. Οι μικρομεσαίοι εισαγωγείς βασίζονται σε πράκτορες πληρωμών που κατασκευάζουν «αλυσίδες» πολλαπλών μεσαζόντων για να εξαφανίζουν ίχνη ρωσικής προέλευσης· οι προμήθειες μάλιστα μειώθηκαν από 7% σε 1,5% μέσα σε έναν χρόνο.
Παράλληλα, νέα ψηφιακά προϊόντα όπως το crypto token A7A5 της εταιρείας A7 διεκπεραιώνουν τρισεκατομμύρια ρούβλια, λειτουργώντας ως εναλλακτικός μηχανισμός πληρωμών συνδεδεμένος — έμμεσα ή άμεσα — με ρωσικές τράπεζες που τελούν υπό κυρώσεις.
Ένα πολυεπίπεδο σύστημα επιβίωσης
Αυτό το μωσαϊκό λύσεων δεν είναι μόνο μια τεχνική παράκαμψη των κυρώσεων, αλλά ένας νέος οικονομικός μηχανισμός που λειτουργεί παράλληλα με το επίσημο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Η Ρωσία έχει επενδύσει σε γεωπολιτικές σχέσεις, παρασκηνιακά δίκτυα πληρωμών και πρωτογενή μετακίνηση πόρων ώστε να διατηρεί τις ροές κεφαλαίων της. Όπως παρατηρεί ο Άντον Ταμπάχ, «δεν είναι ένα τέλειο σύστημα – είναι μια διαρκής προσαρμογή σε ένα ασταθές περιβάλλον». Η κάθε επιχείρηση και ο κάθε πολίτης χρειάζεται πολλαπλές στρατηγικές «ασφαλείας», καθώς η παραμικρή αλλαγή σε κυρώσεις μπορεί να κόψει ξαφνικά μια διαδρομή πληρωμών. Οι δυτικοί μηχανισμοί επιβολής κυρώσεων γίνονται ολοένα πιο στοχευμένοι και περίπλοκοι. Η Ρωσία, από την άλλη, απαντά με ευελιξία αξιοποιώντας μια άτυπη διεθνή οικονομία στην οποία συμμετέχουν χώρες, εταιρείες, μεσάζοντες και δίκτυα εκτός δυτικού ελέγχου. Καθώς η σύγκρουση συνεχίζεται, η πραγματική δοκιμασία δεν αφορά μόνο τη Ρωσία ή τις κυρώσεις, αλλά την ίδια τη σταθερότητα του παγκόσμιου συστήματος εμπορίου και χρηματοοικονομικών ροών. Το παιχνίδι του «γάτου με το ποντίκι» συνεχίζεται…
(από την εφημερίδα «ΕΣΤΙΑ»)