Η παρουσία της Κίνας στην Αφρική έχει εξελιχθεί σε ένα από τα πιο σημαντικά γεωπολιτικά και οικονομικά φαινόμενα του 21ου αιώνα. Με την πρωτοβουλία «Μια Ζώνη, Ένας Δρόμος» (Belt and Road Initiative, BRI) να μετρά πλέον 12 χρόνια ζωής, η Κίνα έχει καταφέρει να εδραιώσει τη θέση της ως βασικός εταίρος της αφρικανικής ηπείρου, προσφέροντας μια εναλλακτική προσέγγιση στη συνεργασία που διαφέρει ριζικά από τις παραδοσιακές δυτικές πρακτικές.
Η BRI, που ξεκίνησε το 2013, έχει επεκτείνει σημαντικά την παρουσία της Κίνας στην Αφρική μέσω επενδύσεων σε υποδομές, εμπόριο και δάνεια. Πάνω από 40 αφρικανικές χώρες έχουν υπογράψει συμφωνίες συνεργασίας BRI, με έργα όπως ο σιδηρόδρομος Standard Gauge της Κένυας και το λιμάνι Doraleh του Τζιμπουτί να αποδεικνύουν τον ρόλο της Κίνας ως σημαντικού εταίρου. Η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Αφρικής, με εμπόριο που έφτασε τα 282 δισ. δολάρια το 2022.
Η αφήγηση της «διπλωματίας της παγίδας χρέους», που συχνά προβάλλεται από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης, δεν φαίνεται να αντέχει στην κριτική, καθώς η Κίνα, αντί να καταλαμβάνει περιουσιακά στοιχεία χωρών που αδυνατούν να αποπληρώσουν τα δάνειά τους, έχει επιδείξει ευελιξία, διαγράφοντας χρέη και επενδύοντας σε μακροπρόθεσμες σχέσεις. Για παράδειγμα, το 2020, η Κίνα διέγραψε 3,4 δισ. δολάρια χρέους για 17 αφρικανικές χώρες. Πώς, λοιπόν, η Κίνα κατορθώνει να κερδίζει την εμπιστοσύνη των Αφρικανών, και πώς η προσέγγισή της διαμορφώνει το μέλλον της ηπείρου;
Η σχέση της Κίνας με την Αφρική δεν περιορίζεται στην εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της ηπείρου, αν και αυτές αποτελούν σημαντικό κίνητρο. Αντίθετα, η κινεζική παρουσία χαρακτηρίζεται από μια πρακτική προσέγγιση, που εστιάζει στην κατασκευή υποδομών με απτά οφέλη για τις τοπικές κοινωνίες. Σχολεία, νοσοκομεία, δρόμοι, αεροδρόμια και σιδηρόδρομοι αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου που ενισχύει την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.
Η Κίνα π.χ. έχει χρηματοδοτήσει εκτεταμένες υποδομές στην Αφρική, όπως ο σιδηρόδρομος Αντίς Αμπέμπα-Τζιμπουτί, ο σιδηρόδρομος Μομπάσα-Ναϊρόμπι και νοσοκομεία όπως το China-Africa Friendship Hospital στην Ουγκάντα, καλύπτοντας κρίσιμα κενά υποδομών και ενισχύοντας τις τοπικές οικονομίες. (Για παράδειγμα, ο σιδηρόδρομος Μομπάσα-Ναϊρόμπι μείωσε το κόστος μεταφοράς κατά 40% στην Κένυα.) Σε αντίθεση με την ιστορική «πολιτική της εξόρυξης» που εφάρμοσαν αποικιοκρατικές δυνάμεις όπως η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ, οι οποίες επικεντρώνονταν στην απόσπαση πόρων χωρίς ουσιαστική ανταπόδοση, η Κίνα επενδύει σε υποδομές που επιτρέπουν στις αφρικανικές χώρες να αναπτύξουν τις δικές τους επιχειρήσεις, να μειώσουν το χρέος τους και να χτίσουν ένα καλύτερο μέλλον -σε απολύτως πρακτική εφαρμογή του ρητού «δίδαξε έναν άνθρωπο να ψαρεύει, και θα τον θρέψεις για μια ζωή».
Αυτή η προσέγγιση έχει κερδίσει την υποστήριξη ιδιαίτερα των νέων στην Αφρική. Σε σειρά ερευνών φανερώνεται ότι η Κίνα απολαμβάνει υψηλή δημοτικότητα, με ποσοστά αποδοχής που ξεπερνούν το 75-80% μεταξύ των νέων. Η αιτία είναι εμφανής: οι νέοι βλέπουν και βιώνουν τις νέες υποδομές -από σχολεία μέχρι δρόμους- που βελτιώνουν την καθημερινότητά τους. Η Κίνα δεν περιορίζεται σε επιχειρηματικές συναλλαγές· αντίθετα, ενσωματώνεται στις τοπικές κοινωνίες, με χιλιάδες Κινέζους να μετεγκαθίστανται στην Αφρική, να μαθαίνουν τις τοπικές γλώσσες και να δημιουργούν οικογένειες, σε αντίθεση με την πρακτική του «κλείσε τη συμφωνία και φύγε» που συχνά ακολουθείται από τις ΗΠΑ. Πάνω από 200.000 Κινέζοι ζουν στην Αφρική, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Νότια Αφρική, η Νιγηρία και η Αιθιοπία: πολλοί εργάζονται σε κατασκευές, εμπόριο ή μικρές επιχειρήσεις, και ορισμένοι μαθαίνουν τοπικές γλώσσες όπως τα Σουαχίλι ή τα Αμχαρικά, ενώ Κινεζικές κοινότητες έχουν ιδρύσει πολιτιστικά κέντρα και σχολεία στην Αφρική, ενσωματούμενες.
Η διπλωματική προσέγγιση της Κίνας χαρακτηρίζεται από αμοιβαιότητα και σεβασμό. Η Σύνοδος Κίνας-Αφρικής εναλλάσσεται μεταξύ Πεκίνου και αφρικανικών χωρών, με τον ίδιο τον Πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ να παρίσταται προσωπικά στις συνόδους που φιλοξενούνται στην Αφρική, δείχνοντας έτσι μια στάση ισοτιμίας. Αντίθετα, η Σύνοδος ΗΠΑ-Αφρικής διεξάγεται πάντα στην Ουάσινγκτον, συχνά συνοδευόμενη από σχοινοτενείς διαλέξεις προς τους Αφρικανούς ηγέτες για το πώς θα πρέπει να συνεργάζονται με τις ΗΠΑ αντί της Κίνας. Η Κίνα, από την άλλη, επικεντρώνεται σε συγκεκριμένα έργα -δρόμους, λιμάνια, αεροδρόμια- αντί για ηθικολογικές παραινέσεις. Για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, το Φόρουμ Συνεργασίας Κίνας-Αφρικής (FOCAC) εναλλάσσεται μεταξύ Κίνας και αφρικανικών χωρών (π.χ. Ντακάρ το 2021, Πεκίνο το 2018), με τον Πρόεδρο Σι να παρευρίσκεται στις συνόδους που φιλοξενούνται στην Αφρική, δείχνοντας ισοτιμία. Η Σύνοδος Ηγετών ΗΠΑ-Αφρικής έχει διεξαχθεί μόνο στην Ουάσινγκτον (2014, 2022), χωρίς αμοιβαία φιλοξενία στην Αφρική… Η προσέγγιση της Κίνας ευθυγραμμίζεται με τη διπλωματική της στρατηγική να παρουσιάζεται ως εταίρος, όχι ως ηγεμόνας ή wannabe ηγεμόνας.
Η μη παρεμβατική στάση της Κίνας αποτελεί ακόμη ένα σημείο υπεροχής. Ενώ οι ΗΠΑ συχνά συνδέουν την οικονομική συνεργασία με την επιβολή κυρώσεων ή την «προώθηση δημοκρατικών αξιών» (δηλαδή, γεωπολιτικού προσανατολισμού), η Κίνα υιοθετεί μια πολιτική του τύπου «είμαστε εδώ για το Α, εσείς παίρνετε το Β», αποφεύγοντας να υπαγορεύει τον τύπο διακυβέρνησης ή να επιβάλλει απόψεις για κοινωνικά ζητήματα. Αυτή η προσέγγιση έχει καταστήσει την Κίνα τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο για σχεδόν 150 χώρες παγκοσμίως, συμπεριλαμβανομένων πολλών αφρικανικών.
Η Κίνα έχει προχωρήσει σε σημαντικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της οικονομικής συνεργασίας με την Αφρική. Εν συνόλω, η μεγάλη πλειοψηφία των αφρικανικών χωρών έχουν οριστικοποιήσει συμφωνίες για αδασμολόγητο εμπόριο με την Κίνα, καλύπτοντας σχεδόν ολόκληρη την ήπειρο, με εξαίρεση τη… μία χώρα που διατηρεί διπλωματικές σχέσεις με την Ταϊβάν, την Εσουατίνι. (Το 2021, η Κίνα ανακοίνωσε αδασμολόγητη πρόσβαση για το 98% των προϊόντων από τις λιγότερο ανεπτυγμένες αφρικανικές χώρες στο πλαίσιο της Αφρικανικής Ηπειρωτικής Ζώνης Ελεύθερου Εμπορίου, AfCFTA, καλύπτοντας 33 χώρες, όμως πρόσφατες δεσμεύσεις επέκτειναν αυτή την πολιτική). Επιπλέον, η χρήση του γουάν σε διεθνείς συναλλαγές μέσω συμφωνιών ανταλλαγής νομισμάτων επιτρέπει στις χώρες να παρακάμπτουν το δολάριο, μειώνοντας την εξάρτηση από το αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα και την ευαισθησία σε αμερικανικές κυρώσεις.
Στον τομέα της τεχνολογίας, το σύστημα δορυφορικής πλοήγησης BeiDou, το κινεζικό αντίστοιχο του GPS, προσφέρει μια εναλλακτική λύση που χρησιμοποιείται ήδη από ολοένα αυξανόμενο ποσοστό της υφηλίου. Το BeiDou, το κινεζικό αντίστοιχο του GPS, χρησιμοποιείται σε πάνω από 120 χώρες, συμπεριλαμβανομένων πολλών στην Αφρική, για εφαρμογές όπως η γεωργία και η χαρτογράφηση. Με ακρίβεια που φτάνει το εκατοστό και δυνατότητες τρισδιάστατης χαρτογράφησης, το BeiDou υποστηρίζει την τεχνολογική ανεξαρτησία της Αφρικής, μειώνοντας την εξάρτηση από δυτικά συστήματα, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Νιγηρία και η Αλγερία. Παράλληλα, το σύστημα πληρωμών CIPS, ως εναλλακτική του SWIFT, συμβάλλει στη μείωση της εξάρτησης από δυτικά χρηματοπιστωτικά δίκτυα.
Η απόπειρα των ΗΠΑ να αντιμετωπίσουν την κινεζική επιρροή μέσω της πρωτοβουλίας «Build Back Better» απέτυχε να αποφέρει χειροπιαστά αποτελέσματα, εξαφανιζόμενη γρήγορα από το προσκήνιο. Η αμερικανική προσέγγιση, που βασίζεται σε διαλέξεις και στην επιβολή της υπεροχής της ως υπερδύναμη, φαίνεται να χάνει έδαφος σε έναν πολυπολικό κόσμο. Αφρικανοί ηγέτες εκφράζουν ανοιχτά την απογοήτευσή τους για την αμερικανική τάση να τους αντιμετωπίζει συλλογικά, αντί να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε χώρας, όπως κάνει η Κίνα με τις 54 ξεχωριστές συναντήσεις της.
Η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, που μετέτρεψε τη χώρα από μια από τις φτωχότερες παγκοσμίως πριν από 50 χρόνια στη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία, αποτελεί εκ των πραγμάτων πρότυπο για την Αφρική. Η επένδυση σε υποδομές, βιομηχανία και ανοιχτή αγορά προσφέρει ένα σχέδιο που πολλές αφρικανικές χώρες επιθυμούν να ακολουθήσουν. Μια πρόσφατη έρευνα του Alliance of Democracies έδειξε ότι η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού, ιδιαίτερα στον Παγκόσμιο Νότο, έχει καλύτερη γνώμη για την Κίνα από ό,τι για τις ΗΠΑ. Η επιθυμία των Αφρικανών να ενισχύσουν τη συνεργασία τους με την Κίνα και πρωτοβουλίες όπως οι BRICS αντικατοπτρίζει την ανάγκη για διαφοροποίηση των εταίρων και αποτροπή της συγκέντρωσης εξουσίας σε έναν μόνο δρώντα.
Σε έναν κόσμο που μετατοπίζεται προς την πολυπολικότητα, η Κίνα φαίνεται να βρίσκεται στο τιμόνι της μελλοντικής ανάπτυξης της Αφρικής, προσφέροντας ένα μοντέλο που συνδυάζει τον πραγματισμό με την μακροπρόθεσμη δέσμευση. Η ήπειρος, με τη σειρά της, φαίνεται έτοιμη να επωφεληθεί από αυτή τη νέα εποχή συνεργασίας, αφήνοντας πίσω τις αποικιοκρατικές σκιές του παρελθόντος. Αξιωματούχοι δυτικών κρατών, φυσικά, συνεχίζουν να περιοδεύουν τις αφρικανικές χώρες για αυστηρές διαλέξεις στις ηγεσίες τους, με ύφος ηθικής αλλά και βεβαίως πολιτισμικής υπεροχής -ολοένα και συχνότερα, όμως, η πιο ευγενής και μετρημένη αφρικανική αντίδραση είναι το χασμουρητό.
*Ο Σωτήρης Μητραλέξης είναι ερευνητικός εταίρος στο University College London, επισκέπτης καθηγητής στο IOCS του Cambridge, διδάκτωρ φιλοσοφίας της Freie Universität Berlin, διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης και διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (βραβείο Ελληνικού Οργανισμού Πολιτικών Επιστημόνων 2018) και διδάκτωρ θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έχει διατελέσει επίκουρος καθηγητής στο Istanbul Sehir University και έχει εργαστεί ως ερευνητής στα Πανεπιστήμια Princeton, Cambridge, Ερφούρτης και Peterhouse, Cambridge. Επίσης έχει διατελέσει εντεταλμένος διδάσκων στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου. Έχει εκδώσει τη μονογραφία “Ever-Moving Repose” (Cascade, 2017) και τις “Σχέσεις Εκκλησίας-Κράτους” (Αρμός, 2019) και έχει (συν)επιμεληθεί τους συλλογικούς τόμους “Πέρα από την Επιστήμη και τη Θρησκεία: Νέες Φιλοσοφικές και Ιστορικές Προσεγγίσεις” (Ροπή, 2021), “Mapping the Una Sancta” (Winchester University Press, 2023) και άλλους.
(από kosmodromio.gr)