Χωρίς μια ασφαλή και διαφοροποιημένη εφοδιαστική αλυσίδα CRMs, η μετάβαση σε καθαρή ενέργεια θα αντιμετωπίσει σοβαρά εμπόδια. Ωστόσο, σήμερα μία χώρα έχει δυσανάλογη επιρροή στην προμήθεια και επεξεργασία αυτών των υλικών: η Κίνα.
Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η Κίνα καθιερώθηκε αθόρυβα ως η κυρίαρχη δύναμη στην παγκόσμια αλυσίδα αξίας των CRMs — από την εξόρυξη και τη διύλιση έως τη μεταποίηση. Ελέγχει πάνω από το 60% της παγκόσμιας εξόρυξης σπανίων γαιών και έως και το 90% της δυναμικότητας επεξεργασίας και διυλίσεως. Η κυριαρχία αυτή δεν είναι τυχαία· αποτελεί προϊόν μακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδιασμού και κρατικά υποστηριζόμενης βιομηχανικής πολιτικής. Ο έλεγχος αυτών των υλικών αποτελεί πλέον βασικό μοχλό γεωπολιτικής ισχύος για το Πεκίνο.
Οι πρόσφατες κινήσεις της Κίνας να περιορίσει τις εξαγωγές σπανίων γαιών — επικαλούμενη λόγους εθνικής ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής — προκάλεσαν ισχυρούς κραδασμούς στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, ιδίως στους τομείς υψηλής τεχνολογίας και καθαρής ενέργειας. Η παραγωγή ηλεκτρικών οχημάτων και τα αμυντικά συστήματα είναι ήδη αντιμέτωπα με τις συνέπειες. Η εξάρτηση από έναν μοναδικό κυρίαρχο προμηθευτή καθιστά τις χώρες ευάλωτες κι αυτό έχει καταστεί οδυνηρά προφανές, προκαλώντας άμεσες αντιδράσεις από κυβερνήσεις και βιομηχανίες της Δύσης.
Ένας παγκόσμιος αγώνας έχει πλέον ξεκινήσει για την εξασφάλιση εναλλακτικών πηγών προμήθειας CRMs και για τη μείωση της εξάρτησης από την Κίνα. Οι ΗΠΑ έχουν ξεκινήσει πολλές πρωτοβουλίες για την προώθηση της εγχώριας εξόρυξης και επεξεργασίας, με άμεση κυβερνητική στήριξη — χαρακτηριστικό παράδειγμα η πρόσφατη συμφωνία του Πενταγώνου με την Αμερικανική εταιρεία MP Materials για ανάπτυξη δυνατοτήτων σπανίων γαιών εντός των ΗΠΑ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, επίσης, έχει θέσει σε προτεραιότητα τη διαφοροποίηση του εφοδιασμού, μέσω της Πράξης για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες (Critical Raw Materials Act), με στόχο τη δημιουργία μιας ανθεκτικής, ασφαλούς και βιώσιμης ευρωπαϊκής εφοδιαστικής αλυσίδας εντός της Ευρώπης.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα και η Νοτιοανατολική Ευρώπη αναδεικνύεται ως εν δυνάμει κρίσιμος παίκτης. Η περιοχή διαθέτει γεωλογικό πλούτο και ανεκμετάλλευτα αποθέματα στρατηγικών ορυκτών. Εφόσον αξιοποιηθούν σωστά, οι πόροι αυτοί θα μπορούσαν να καταστήσουν τη ΝΑ Ευρώπη βασικό πυλώνα της ευρωπαϊκής στρατηγικής για τις CRMs και να την αναδείξουν σε νέο μεταλλευτικό μέτωπο του 21ου αιώνα.
Η Ελλάδα διαθέτει μακρά παράδοση στην εξόρυξη και είναι προικισμένη με ποικίλες κρίσιμες πρώτες ύλες. Τα αποθέματα νικελίου της, τα οποία μπορούν να προσαρμοστούν για παραγωγή κατάλληλη για μπαταρίες, αποκτούν αυξανόμενο ενδιαφέρον. Επιπλέον, η χώρα διαθέτει αξιόλογα αποθέματα βωξίτη (μεταλλεύματος αλουμινίου), χαλκού, αντιμονίου και γαλλίου — όλα ενταγμένα στη λίστα των στρατηγικών υλικών της ΕΕ. Με τις κατάλληλες επενδύσεις και τεχνολογικές αναβαθμίσεις, η Ελλάδα θα μπορούσε να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην επεξεργασία CRMs εντός της Ευρώπης.
Η Σερβία, επίσης, διαθέτει μεγάλα αποθέματα λιθίου στην περιοχή Γιάδαρ (Jadar) — μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις λιθίου στην Ευρώπη. Αν και το αμφιλεγόμενο έργο Jadar έχει προκαλέσει δημόσια αντίδραση και ρυθμιστικά εμπόδια, καταδεικνύει το ανεκμετάλλευτο δυναμικό της περιοχής. Με υπεύθυνη αδειοδότηση, διαφανή διακυβέρνηση και συμμετοχή της κοινωνίας, τέτοια έργα θα μπορούσαν να γίνουν ακρογωνιαίοι λίθοι της πράσινης μετάβασης στην Ευρώπη.
Επίσης, η Αλβανία διαθέτει εκτεταμένα αποθέματα χρωμίου, καθιστώντας την δυνητικό προμηθευτή για τη βιομηχανία ανοξείδωτου χάλυβα και άλλες εφαρμογές υψηλών θερμοκρασιών. Η Βουλγαρία, η Ρουμανία και η Κροατία περιλαμβάνουν επίσης ποικιλία αποθεμάτων CRMs, μεταξύ των οποίων χαλκό, σπάνιες γαίες και ψευδάργυρο. Το Μαυροβούνιο, αν και μικρότερο, διαθέτει ορυχεία μολύβδου και ψευδαργύρου που θα μπορούσαν να επανεκκινήσουν ή να επεκταθούν με σύγχρονες τεχνολογίες.
Ωστόσο, παρά τις υποσχόμενες δυνατότητες, παραμένουν ερωτήματα: Πόσο σύντομα μπορεί η Ελλάδα και η ΝΑ Ευρώπη να γίνει ουσιαστικός παραγωγός CRMs; Ποια πολιτική, χρηματοδοτική και βιομηχανική υποστήριξη απαιτείται για να απελευθερωθεί αυτό το δυναμικό; Η πορεία προς τα εμπρός απαιτεί συντονισμένη δράση σε πολλαπλά επίπεδα.
Πρώτον, η περιοχή πρέπει να δώσει προτεραιότητα στην εξερεύνηση και γεωλογική χαρτογράφηση. Αν και πολλά αποθέματα είναι γνωστά, απαιτούνται επικαιροποιημένες μελέτες σκοπιμότητας για να προσελκύσουν σοβαρούς επενδυτές.
Δεύτερον, οι κυβερνήσεις της ΝΑ Ευρώπης πρέπει να θεσπίσουν ένα σύγχρονο, διαφανές και ελκυστικό ρυθμιστικό πλαίσιο για τον μεταλλευτικό τομέα. Αυτό περιλαμβάνει την απλοποίηση των διαδικασιών αδειοδότησης, την τήρηση αυστηρών περιβαλλοντικών προτύπων και τη διασφάλιση της συμμετοχής των τοπικών κοινοτήτων και της δίκαιης κατανομής των ωφελειών. Η κοινωνική άδεια λειτουργίας είναι εξίσου σημαντική με τη τεχνική βιωσιμότητα. Να σημειωθεί ότι η Ελλάδα είναι μία από τις λίγες χώρες στην περιοχή που διαθέτει έναν σύγχρονο μεταλλευτικό κώδικα.
Τρίτον, οι κυβερνήσεις της περιοχής πρέπει να επιδιώξουν ενεργά πολιτική και οικονομική στήριξη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το Ευρωπαϊκό Πράσινο Συμβόλαιο και η Πράξη για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες προσφέρουν χρηματοδοτικά εργαλεία, υποστήριξη καινοτομίας και στρατηγικές συνεργασίες — υπό την προϋπόθεση ότι οι εθνικές στρατηγικές ευθυγραμμίζονται με τις προτεραιότητες της ΕΕ.
Τέλος, η προσέλκυση διεθνών επενδύσεων είναι καθοριστική. Η εξορυκτική βιομηχανία είναι εντάσεως κεφαλαίου, με χρονοδιαγράμματα ανάπτυξης που συχνά ξεπερνούν τη δεκαετία. Συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, πρόσβαση σε ευρωπαϊκές και πολυμερείς τράπεζες ανάπτυξης, και κοινοπραξίες με την συμμετοχή έμπειρων εταιρειών εξόρυξης από την Αυστραλία, τον Καναδά ή τις ΗΠΑ, θα αποτελέσουν βασικούς παράγοντες επιτυχίας.
Η ΝΑ Ευρώπη, η οποία για καιρό εθεωρείτο ενεργειακός διάδρομος της Ευρώπης με πληθώρα συμβατικών και μη ενεργειακών πηγών, ενδέχεται τώρα να βρεθεί στο κατώφλι μιας νέας αφετηρίας. Δηλαδή να καταστεί στρατηγικός κόμβος πρώτων υλών, που στηρίζει την ενεργειακή μετάβαση της Ευρώπης. Το δυναμικό είναι υπαρκτό. Αυτό που απομένει είναι η πολιτική βούληση, η εμπιστοσύνη των επενδυτών και η περιφερειακή συνεργασία για να μετατραπεί αυτή η ευκαιρία σε πραγματικότητα.