Οι ενδοημερήσιες τιμές εκτός αιχμής στο Βέλγιο, τη Γερμανία και τις Κάτω Χώρες κυμάνθηκαν κατά μέσο όρο στα -160 ευρώ ανά ώρα τις μεσημβρινές ώρες, με το Βέλγιο να φτάνει στο χαμηλό των -266 ευρώ/MWh. Η Γαλλία βρέθηκε αντιμέτωπη με το πρόβλημα της υπερβάλλουσας παραγωγής από ΑΠΕ, και αναγκάστηκε να πληρώσει υπέρογκα ποσά ανά Μεγαβατώρα για να απορρίψει την πλεονάζουσα ενέργεια και να αποφύγει ένα γενικευμένο μπλακ άουτ.
Η επιλογή αυτή αποτελεί ακριβό μέτρο έκτακτης ανάγκης, γεγονός που είχε ήδη διαπιστωθεί σε προηγούμενες περιπτώσεις αναγκάζοντας τις αγορές να αναζητήσουν εναλλακτικές λύσεις μέσω συνεργασιών με γειτονικά κράτη, ώστε να αποκαταστήσουν την ισορροπία στα δίκτυά τους. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τις προκλήσεις που συνοδεύουν τη διαχείριση της ασταθούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, αλλά δεν απέτρεψε ένα επικίνδυνο ενεργειακό ατύχημα όπως αυτό της Ισπανίας πριν από δύο ημέρες.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον ΣΠΕΦ (Σύνδεσμος Παραγωγών Ενέργειας με Φωτοβολταϊκά), από την 1η Μαΐου 2025, οι αρνητικές τιμές εμφανίστηκαν και στην προημερήσια αγορά, φτάνοντας σε κάποιες περιπτώσεις έως τα -50 ευρώ/MWh. Οι μικροί παραγωγοί, σε αντίθεση με τους μεγάλοι καθετοποιημένους παραγωγούς, βρίσκονται σε πολύ δυσμενή θέση, καθώς για την ενέργεια που εγχέουν στο σύστημα κατά τις ώρες αυτές, θα πρέπει να πληρώσουν το αντίστοιχο ποσό που πηγαίνει τελικά στο Ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας, ενώ δεν λαμβάνουν καμία κρατική λειτουργική ενίσχυση.
Το προβλέψιμο ιβηρικό απρόοπτο
Όταν το δίκτυο μιας ισχυρής ευρωπαϊκής οικονομίας καταρρέει μέσα σε δευτερόλεπτα, η επίκληση τεχνικού σφάλματος αποτελεί ανεπαρκή εξήγηση. Η σοβαρότερη διακοπή ρεύματος στην ιστορία—η πλήρης κατάρρευση των δικτύων της Ισπανίας και της Πορτογαλίας—προκλήθηκε από την αποσύνδεση μεταξύ Ισπανίας και Γαλλίας, δηλαδή μεταξύ της Ιβηρικής Χερσονήσου και της υπόλοιπης Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Οι σημερινές ενεργειακές διασυνδέσεις της ΕΕ δεν μπορούν να εγγυηθούν την ασφάλεια του εφοδιασμού αν δεν υποστηριχθούν από ισχυρές θερμικές γεννήτριες που θα αποτρέπουν την επανάληψη φαινομένων σαν αυτό της Ισπανίας. Η εκτεταμένη σύνδεση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στα ευρωπαϊκά δίκτυα ενδέχεται να εντείνει την ευθραυστότητά τους, αυξάνοντας τον κίνδυνο ασταθειών. Πριν η ΕΕ εφαρμόσει πλήρως την πολιτική Net-Zero, απαιτούνται σημαντικές επενδύσεις στη συντήρηση και επέκταση των δικτύων, ώστε να εξασφαλιστεί η αξιοπιστία τους και να αποτραπούν μελλοντικές αστάθειες.
Από ενεργειακή σκοπιά, η Ιβηρική Χερσόνησος λειτουργεί σχεδόν ως απομονωμένο ενεργειακό σύστημα εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ισπανικό δίκτυο βασίζεται κυρίως σε φωτοβολταϊκά, ηλιοθερμική και αιολική ενέργεια, χωρίς επαρκείς υποδομές αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας (π.χ. μπαταρίες) ή μηχανισμούς σταθεροποίησης (π.χ. εφεδρικές γεννήτριες). Η διακοπή ρεύματος σημειώθηκε απότομα, χωρίς προειδοποίηση, και δεν συνδέθηκε με ακραίες καιρικές συνθήκες ή εξωτερικούς παράγοντες.
Η Ισπανία, παρά τη σημαντική πρόοδο στις εγκαταστάσεις ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, βρέθηκε αντιμέτωπη με τις δομικές αδυναμίες του δικτύου της, με αποτέλεσμα η σύνδεση με το γαλλικό δίκτυο να διακόπτεται πιθανότατα αυτόματα για να περιοριστεί το μπλακ άουτ στη Γαλλία. Παρόλο που τμήμα της παραγωγής ηλιακής, αιολικής και θερμικής ενέργειας παρέμεινε ενεργό, η ανεπάρκεια του ισπανικού δικτύου να εξισορροπήσει τη ζήτηση μέσω των διασυνδέσεών του με την ΕΕ οδήγησε σε απότομη απώλεια 15 GW ηλεκτρικής παραγωγής μέσα σε πέντε δευτερόλεπτα, επηρεάζοντας ακόμα και το Μαρόκο.
Σύμφωνα με τον Michael Shellenberger του Environmental Progress, η βασική αιτία της διακοπής ρεύματος ήταν η έλλειψη «αδράνειας», ενός φυσικού ρυθμιστή που παρέχεται από τους παραδοσιακούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής, οι οποίοι χρησιμοποιούν βαριά περιστρεφόμενα μηχανήματα για τη σταθεροποίηση του δικτύου κατά τη διάρκεια αιφνίδιων διακυμάνσεων. Τα συμβατικά ηλεκτρικά συστήματα στηρίζονται σε σταθμούς παραγωγής που περιστρέφουν γιγαντιαίους μεταλλικούς άξονες με χιλιάδες στροφές ανά λεπτό, παράγοντας ηλεκτρική ενέργεια και ταυτόχρονα προσφέροντας ορμή.
Αυτή η περιστρεφόμενη μάζα προσφέρει αδράνεια για τα κρίσιμα δευτερόλεπτα, όταν μια βλάβη ή ξαφνική πτώση πλήξει το δίκτυο, ώστε τα συστήματα ελέγχου και οι χειριστές να αντιδράσουν και να περιορίσουν το πρόβλημα. Αντιθέτως, οι ηλιακοί συλλέκτες και οι περισσότερες σύγχρονες ανεμογεννήτριες χρησιμοποιούν ηλεκτρονικούς μετατροπείς, οι οποίοι στερούνται φυσικής μάζας και δεν μπορούν να προσφέρουν τη χρήσιμη αδράνεια των παραδοσιακών μηχανισμών. Το ισπανικό δίκτυο, λόγω αυτής της έλλειψης αδράνειας, αντιμετώπισε σημαντικές δυσκολίες στη διαχείριση των αιφνίδιων διακυμάνσεων, καθιστώντας δύσκολη την αποτροπή ή τον περιορισμό του μπλακ άουτ.
Η αδράνεια δεν αποτελεί απλώς μια θεωρητική έννοια, αλλά μια φυσική ιδιότητα που εκφράζει την αντίσταση των σωμάτων στις μεταβολές της κινητικής τους κατάστασης λόγω της μάζας τους. Στην περίπτωση των ενεργειακών δικτύων, η αδράνεια παρέχεται από βαριές, περιστρεφόμενες γεννήτριες, όπως αυτές που χρησιμοποιούνται σε σταθμούς φυσικού αερίου, άνθρακα, πυρηνικής ενέργειας και υδροηλεκτρικής παραγωγής, οι οποίες αντιστέκονται φυσικά σε αιφνίδιες αλλαγές συχνότητας.
Την ημέρα της διακοπής ρεύματος, περίπου το 80% της ηλεκτρικής ενέργειας της Ισπανίας προερχόταν από ηλιακές και αιολικές πηγές που βασίζονται σε μετατροπείς, οι οποίοι δεν προσφέρουν τη σταθεροποιητική αδράνεια των παραδοσιακών γεννητριών. Σε αντίθεση με τα παλαιότερα δίκτυα που είχαν σχεδιαστεί γύρω από την περιστρεφόμενη μάζα, το σύγχρονο, ελαφρύ δίκτυο της Ισπανίας δεν διέθετε μηχανισμό εξισορρόπησης, καθιστώντας αδύνατη την αποκατάσταση της αιφνίδιας πτώσης.
Ένα ακόμη ζήτημα, αυτή τη φορά οικονομικής βιωσιμότητας, αφορά τα υψηλά τιμολόγια μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας στην Ισπανία, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των χρεώσεων δεν καταλήγει στους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής, αλλά στους φορείς εκμετάλλευσης των δικτύων. Αυτό έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ανάπτυξη διασυνοριακών γραμμών μεταφοράς, στην έλλειψη ανεξάρτητων τοπικών κόμβων, καθώς και στη δυσκολία δημιουργίας βιομηχανικών συστημάτων αποθήκευσης ενέργειας και εφεδρικών γεννητριών.
Η γεωπολιτική των δικτύων
Η ανθεκτικότητα και η ασφάλεια των ενεργειακών δικτύων αποτελούν πλέον κρίσιμες προτεραιότητες, ιδιαίτερα εν μέσω της βαθιάς ενεργειακής κρίσης που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αλληλεξάρτηση μεταξύ των κρατών διαμορφώνει τη σύγχρονη ενεργειακή γεωπολιτική, καθιστώντας τις διασυνδέσεις ζωτικής σημασίας για τη σταθερότητα και την επάρκεια εφοδιασμού.
Η κατάρρευση του ιβηρικού δικτύου ανέδειξε την ύπαρξη ενεργειακών απομονωμένων νησίδων στην Ευρώπη, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Κύπρο, η οποία παραμένει ενεργειακά αποκομμένη από το ηπειρωτικό δίκτυο της ΕΕ, αλλά και την Ελλάδα. Το γεγονός αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη επενδύσεων στην επέκταση των υφιστάμενων δικτύων, τη συντήρησή τους και τη δημιουργία νέων διασυνδέσεων, ώστε να ενισχυθεί η ενεργειακή ασφάλεια και να μειωθούν οι κίνδυνοι διακοπών στην ηλεκτροδότηση.
Όσον αφορά τη Βόρεια Ευρώπη, πρόσφατα οι Ευρωπαίοι Διαχειριστές Συστημάτων Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας δημοσίευσαν μελέτη, η οποία διεξήχθη βάσει του κανονισμού της ΕΕ, από τους Διαχειριστές Συστημάτων Μεταφοράς των περιοχών της Κεντρικής Ευρώπης και της Σκανδιναβικής Ζώνης. Στόχος της μελέτης ήταν η μεγιστοποίηση της οικονομικής αποδοτικότητας και των ευκαιριών διαζωνικής διαπραγμάτευσης, διατηρώντας παράλληλα την ασφάλεια του εφοδιασμού. Ωστόσο, οι διασυνδέσεις στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενες αναλύσεις, παραμένουν σε εκκρεμότητα για τα έργα GIS και GREGY.
Παράλληλα, η Τουρκία προωθεί μια νέα διασύνδεση ισχύος μεταξύ της ΕΕ και του Καυκάσου, αξιοποιώντας γεωγραφικά και πολιτικά πλεονεκτήματα στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Η νέα τετραμερής συμφωνία για τη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας στα νοτιοανατολικά σύνορα της Ευρώπης υπεγράφη στο Μπακού, στο πλαίσιο του 11ου Γνωμοδοτικού Συμβουλίου του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου και του 3ου Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Πράσινης Ενέργειας. Τα υπουργεία Ενέργειας της Βουλγαρίας, της Τουρκίας, της Γεωργίας και του Αζερμπαϊτζάν, συμφώνησαν να προωθήσουν αυτό το εμπορικό έργο ηλεκτρικής ενέργειας, γνωστό ως «Έργο Μεταφοράς και Εμπορίου Πράσινης Ηλεκτρικής Ενέργειας».
Με την υπογραφή μνημονίου συνεννόησης, τα μέρη δεσμεύτηκαν στις αρχές Απριλίου να εγκαινιάσουν έναν ηλεκτρικό διάδρομο που θα συνδέει την Κασπία Θάλασσα με τα Βαλκάνια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πρωτοβουλία αυτή εντάσσεται όπως φαίνεται στις ευρύτερες προσπάθειες της ΕΕ για διαφοροποίηση των ενεργειακών της πόρων και ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας στην περιοχή. Με αυτήν την κίνηση, η Τουρκία διαμορφώνει μια εναλλακτική στρατηγική απέναντι στα ενεργειακά σχέδια των ανταγωνιστών της Ελλάδας, του Ισραήλ και της Κύπρου. Περιέργως, η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω της προέδρου της, εξέφρασε πρόσφατα την υποστήριξή της στην υλοποίηση του έργου GREGY, αφήνοντας σε δεύτερη μοίρα το GIS.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ο Καναδάς φαίνεται να απομακρύνεται από την ενεργειακή αλληλεξάρτηση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, με ευρεία πολιτική συναίνεση υπέρ της ανεξαρτητοποίησης. Η χώρα εξετάζει την προοπτική να εξελιχθεί σε ενεργειακή υπερδύναμη μέσω της εξαγωγής LNG από τον Ειρηνικό Ωκεανό, της επέκτασης των υδροηλεκτρικών σταθμών στην ανατολική ακτή και της αξιοποίησης κρίσιμων ορυκτών σε χέρσο και θάλασσα.
Με αυτή την λογική η εκμετάλλευση των θαλάσσιων βυθών αποτελεί μέρος της ενεργειακής γεωπολιτικής. Η Κίνα για παράδειγμα, έχει αναπτύξει τεχνολογίες που επιτρέπουν την παρέμβαση σε υποθαλάσσια καλώδια.
Εν κατακλείδι, σε αυτό τον κόσμο όπου η διασυνδεσιμότητα των ενεργειακών δικτύων αυξάνεται, η διασύνδεση των δικτύων δεν είναι απλώς τεχνικό ζήτημα, μπορεί να ενισχύει τη συνεργασία και τη σταθερότητα, αλλά δημιουργεί και ευπάθειες σε κρίσιμες υποδομές.
*Ο Γιάννης Μπασιάς είναι ενεργειακός αναλυτής και τέως πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Ελληνικής Διαχειριστικής Εταιρείας Υδρογοναθράκων (ΕΔΕΥ). Τελευταία έκδοση: Αίτιο και Αιτιατό Οικονομική Μετάβαση και Επιπτώσεις στο Ενεργειακό Μείγμα, Εκδόσεις Ευρασία, 2024.
(Αναδημοσίευση από το defence-point.gr/news/anexelegkti-ayxisi-ape)