Εξειδικευμένος στην ύφανση ταξιδιωτικού ρεπορτάζ της ακαδημαϊκής έρευνας, πνευματώδης, προσηνής και πάντα πρόθυμος να μοιραστεί ένα μπουκάλι καλό κρασί, ο Eric Weiner κάνοντας τον γύρο του κόσμου πάει πίσω στο χρόνο, ανατέμνει την ιστορία και αναδεικνύει την πρωτοκαθεδρία του τόπου ως πηγή μεγαλοφυίας.
Αναφέρεται έτσι σε χαρακτηριστικά της αρχαίας Αθήνας και τα συνδυάζει με το πνεύμα που τότε επικρατούσε στην πόλη, από όπου κατά τη γνώμη του ξεκίνησε η δυτική μεγαλοφυία. Στην εντυπωσιακή περιγραφή του ωστόσο, ο Eric Weiner παρά τις συχνές και εύστοχες αναφορές του στον Σωκράτη, δεν πάει πολύ μακρυά στη φιλοσοφική του αναζήτηση. Υπό αυτή την έννοια ο συγγραφέας την τεράστια πνευματική ώθηση της Αθήνας δεν την συνδυάζει με ένα άλλο κορυφαίο στην εποχή του φαινόμενο, που ήταν η ανάδυση του «ελληνισμού». Αυτός ο τελευταίος, όπως γλαφυρά και αριστοτεχνικά τον περιγράφει ο καθηγητής Φιλοσοφίας του ΑΠΘ κ. Παναγιώτης Τζαμαλίκος, «είναι το γεγονός της ιστορικής και πνευματικής υπάρξεως των Ελλήνων κατά ένα ‘τρόπο’ ορισμένο εν χώρω και εν χρόνω. Χώρος είναι βεβαίως ο γνωστός ήδη ως ελλαδικός˙ αλλά κατά κύριο λόγο, είναι το λεκανοπέδιο της Αττικής. Εκεί ανεπτύχθη και ολοκληρώθηκε ό,τι περιγράφουμε ώς «ελληνισμό», φαινόμενο πού, αν και ορισμένο χωρικά και χρονικά, εν τέλει υψώθηκε πάνω και πέρα από το χώρο που το εξέθρεψε και πάνω από το χρόνο, κατά τον οποίο συνετελέσθη. Αυτή η γή που περικλείεται από ήρεμα και «ανθρώπινα» βουνά- τον Υμηττό, την Πεντέλη, την Πάρνηθα- και από μια φιλόξενη θάλασσα-το Σαρωνικό- αποτελεί τον κύριο χώρο, μέσα στον οποίο ανεδύθη, ως την πλήρη ακμή του, το φαινόμενο του ελληνισμού. Χρόνος είναι ο γνωστός χρυσός αιώνας και οι ιστορικές περίοδοι που αμέσως εφάπτονται σ’ αυτόν εκατέρωθεν. Ένα σύνολο περίπου διακοσίων ετών. Ο ελληνισμός έλαβε τη μέγιστη λάμψη του το δεύτερο μισό του πέμπτου αιώνα˙ τότε οι καρποί του έφθασαν στην ύψιστη ωριμότητά τους και τότε κορυφώθηκε η αίγλη του. Εν τούτοις, οι ιστορικές και πνευματικές προϋποθέσεις προς τούτο υπέφωσκαν ήδη από την εποχή των Προσωκρατικών. Μια εποχή στη διάρκεια της οποίας συντελείται, κατά τον Π.Τζαμαλίκο, μια παρθενογένεση: Ο λόγος αντιδιαστέλλει εαυτόν από το μύθο, αγωνιζόμενος το αυτό άθλημα: την ερμηνεία της φύσεως (ήτοι την ερμηνεία του κόσμου και των μεταβολών του) ακολουθώντας, ωστόσο δικούς του δρόμους, δικούς του νόμους και δική του δυναμική. Η βάση αυτής της δυναμικής ήταν η εξής: Αναζητείται μια “πρώτη αρχή”, από την οποία απορρέουν αναγκαίως πλείστα γεγονότα και εν τέλει το σύνολο των φαινομένων της φύσεως. Τούτο σημαίνει ότι εγκαθίσταται μια σχέση αιτίου και αποτελέσματος- μια αιτιοκρατική σχέση. Έτσι ο κόσμος δεν ερμηνεύεται πλέον μυθολογικά, κατά τρόπον άτακτο και, ενίοτε, ανακόλουθο˙ αλλά επιβάλλεται στον κόσμο αυτόν μια τάξη που απορρέει από τις λογικές σχέσεις αιτίου (πρωταρχης) και αποτελέσματος (φαινομένου).
Ο έλληνας, λοιπόν, συλλαμβάνει μια λογική αρχή, της υποτάσσεται, ώστε δι’ αυτής να υποτάξει (ήτοι να ταξιθετήσει) τον κόσμο. Για τον Θαλή ήταν το ένζωον «ύδωρ», για τον Αναξίμανδρο το «άπειρον», για τον Αναξιμένη ο «αέρας» κ.λ.π. Αλλά ο τρόπος που εκτυλίσσεται αυτή η σκέψη, ήδη παρουσιάζει σταθερά χαρακτηριστικά: Την μη αποδοχή της μυθολογικής ερμηνείας του κόσμου, την αποδοχή μιας φυσικής «πρώτης αρχής» ως ουσίας του κόσμου, την υιοθεσία της αρχής αιτίου-αιτιατού για την εκτύλιξη της σκέψεως, και τη διαρκή, και συνετή, συμμόρφωση προς την αρχήν αυτή.
Ο έλληνας, άρα, υπόταξε το χάος, με το να δώσει μιαν έλλογη περί του κόσμου και των φαινομένων του-δηλαδή περί της φύσεως. Μια εκδοχή που να έχει εσωτερική τάξη και συνέπεια στη δομή της. Ιδού λοιπόν, η «απελευθέρωση» του σκέπτεσθαι από τη μυθολογία, γεγονός κοσμοϊστορικό, που φέρνει την Αθήνα στην πρωτοπορία της ελευθερίας. Εξ αυτού και μόνον του γεγονότος μύρια άλλα έπονται.
*Επίτιμος Διεθνής Πρόεδρος Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στην εφημερίδα «ΕΣΤΙΑ» (9/9/2019).