Το ζήτημα για την Αγκυρα δεν είναι γεωγραφικό. Το άρθρο 6 επεκτείνει την προστασία στην επικράτεια, στα σκάφη και τα αεροσκάφη της Τουρκίας. Το πραγματικό ζήτημα είναι πολιτικό: το αν ένα περιστατικό θα θεωρηθεί «ένοπλη επίθεση» κρίνεται πάντοτε κατόπιν συλλογικής απόφασης.
Εδώ βρίσκεται το δίλημμα της Τουρκίας. Το ΝΑΤΟ ορίζει την τρομοκρατία ως βασική απειλή και καταδίκασε τις επιθέσεις της Χαμάς. Η Ε.Ε. έχει επιβάλει δεσμευτικές κυρώσεις στη Χαμάς, απαγορεύοντας κάθε μορφή στήριξης. Οταν ο Τούρκος πρόεδρος επιμένει ότι η Χαμάς δεν είναι τρομοκρατική οργάνωση και φιλοξενεί την ηγεσία της στην Κωνσταντινούπολη, η σύγκρουση με τις ευρωπαϊκές δεσμεύσεις είναι κραυγαλέα.
Εάν το Ισραήλ πλήξει εγκαταστάσεις της Χαμάς στην Τουρκία, το ΝΑΤΟ θα συζητήσει το δίλημμα μεταξύ κυριαρχίας και τρομοκρατικής υποδομής. Μια απόφαση υπέρ μιας στρατιωτικής εμπλοκής θα ερχόταν σε αντίθεση με το ευρωπαϊκό δίκαιο. Στην καλύτερη περίπτωση, θα ακολουθούσε αποσπασματική στήριξη – ποτέ όμως συλλογική μάχη.
Η ίδια λογική ισχύει και στη θάλασσα. Στο σενάριο «Οργή του Ποσειδώνα» –ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης του Ισραήλ, της Ελλάδας, της Κύπρου και της Αιγύπτου, σε περίπτωση που η απειλή από τα Κατεχόμενα της Κύπρου υπερβεί ένα κρίσιμο όριο–, το άρθρο 5 δεν προσφέρει καμιά προστασία στην Αγκυρα. Το σχέδιο δεν αποσκοπεί στην επίθεση, αλλά στην επιβολή του διεθνούς δικαίου: στη διάλυση τουρκικών βάσεων πυραύλων και μη επανδρωμένων αεροσκαφών, στην εξουδετέρωση των κέντρων πληροφοριών και στην απομάκρυνση των κατοχικών δυνάμεων. Στόχος είναι η απελευθέρωση και η επανένωση της Κύπρου, υπό την κυριαρχία που ορίζει η ίδια η Ε.Ε. Κανένας σύμμαχος δεν θα ταχθεί στο πλευρό της Τουρκίας· η στήριξη μιας παράνομης κατοχής θα ισοδυναμούσε με παραβίαση του ευρωπαϊκού δικαίου.
Η ευρύτερη θαλάσσια εικόνα ενισχύει αυτό το συμπέρασμα. Τον Δεκέμβριο του 2019, και εκ νέου το 2025, η Ε.E. έκρινε ότι το τουρκολιβυκό μνημόνιο «παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών, δεν συνάδει με το εθιμικό δίκαιο που βασίζεται στο δίκαιο της θάλασσας και δεν μπορεί να παραγάγει έννομες συνέπειες για τρίτα κράτη». Η ιδέα μιας κινητοποίησης του ΝΑΤΟ για την υπεράσπιση μιας τέτοιας παράνομης αξίωσης είναι αδιανόητη. Αν η Αθήνα, η Λευκωσία, η Ιερουσαλήμ ή το Κάιρο κινηθούν για να αποτρέψουν την εφαρμογή της, το ΝΑΤΟ δεν διαθέτει νομική βάση για να παρέμβει. Και όποιοι σύμμαχοι συνταχθούν με την Τουρκία θα έχουν παραβιάσει ξανά τις υποχρεώσεις τους έναντι της Ε.Ε.
Η αντίφαση αυτή είναι θεμελιώδης. Η Συνθήκη της Λισσαβώνας υποχρεώνει τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. να στηρίζουν την κοινή εξωτερική πολιτική και να καταπολεμούν την τρομοκρατία, όχι να τη νομιμοποιούν. Το άρθρο 42 (7) της Συνθήκης της Ε.Ε., η ρήτρα αμοιβαίας άμυνας της Eνωσης, προβλέπει ρητά την εναρμόνιση με το ΝΑΤΟ – και αυτό σημαίνει ότι η Συμμαχία δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρόσχημα για την παράκαμψη του ευρωπαϊκού δικαίου. Η Συνθήκη της Λισσαβώνας θεσπίζει σαφή νομική υποχρέωση, ενώ το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ συνιστά απλώς πολιτική δυνατότητα. Σε περίπτωση σύγκρουσης, υπερισχύουν οι διατάξεις της Λισσαβώνας.
Κάθε απόπειρα στρατιωτικής αξιοποίησης του Ακούγιου θα είχε ως συνέπεια επιβολή κυρώσεων ή ακόμη και προληπτικό πλήγμα.
Ο πρώτος πυρηνικός σταθμός της Τουρκίας, που κατασκευάστηκε και ανήκει στη ρωσική Rosatom, ενισχύει την εξάρτηση της Aγκυρας από τη Μόσχα. Αν χρησιμοποιηθεί για στρατιωτικούς σκοπούς, δεν θα αποτελεί ζήτημα άμυνας του ΝΑΤΟ, αλλά κρίση διάδοσης πυρηνικών όπλων. Η δήλωση του Ερντογάν ότι «κάποιες χώρες διαθέτουν πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές, αλλά μας λένε ότι εμείς δεν μπορούμε να αποκτήσουμε. Αυτό δεν μπορώ να το δεχτώ», προκαλεί μόνο ανησυχία στους συμμάχους. Κάθε απόπειρα στρατιωτικής αξιοποίησης του Ακούγιου δεν θα ενεργοποιούσε την ομπρέλα του άρθρου 5, αλλά το ακριβώς αντίθετο: οι συνέπειες θα ήταν κυρώσεις ή ακόμη και προληπτικό πλήγμα – όπως η ισραηλινή επίθεση στον αντιδραστήρα Osirak του Ιράκ το 1981, στη μυστική εγκατάσταση της Συρίας το 2007 ή στην πυρηνική υποδομή του Ιράν το 2025.
Σε στρατηγικό επίπεδο, το ΝΑΤΟ εμφανίζεται το 2025 πολύ λιγότερο πρόθυμο να λειτουργήσει ως ασπίδα της Τουρκίας. Στη σύνοδο κορυφής της Χάγης, Αμερικανοί αξιωματούχοι διατύπωσαν ανοιχτά αμφιβολίες για την αξιοπιστία των αυτόματων δεσμεύσεων. Με τους Ευρωπαίους να υπολογίζουν τα έξοδα άμυνας, καμιά κυβέρνηση δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη χρήση του άρθρου 5 για την προστασία της Χαμάς, των παράνομων αξιώσεων ή του πυρηνικού τυχοδιωκτισμού.
Ούτε η Χαμάς αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση. Εκθέσεις του αμερικανικού υπουργείου Οικονομικών το 2023 και το 2025 αποκάλυψαν ότι εταιρείες με έδρα την Κωνσταντινούπολη διοχέτευαν εκατομμύρια δολάρια από τη δύναμη Quds του Ιράν προς τους Χούθι στην Υεμένη, χρηματοδοτώντας επιθέσεις με μη επανδρωμένα αεροσκάφη και πυραύλους εναντίον της διεθνούς ναυτιλίας – συμπεριλαμβανομένων και πλοίων υπό ελληνική διαχείριση. Η ανοχή της Aγκυρας σε αυτά τα δίκτυα αποκαλύπτει μια ευρύτερη συνενοχή με τα παρακλάδια του Ιράν. Η υπεράσπιση ενός κράτους-μέλους που ταυτόχρονα προστατεύει τη Χαμάς και διευκολύνει τους Χούθι δεν θα συνιστούσε συλλογική άμυνα, αλλά νομιμοποίηση της ίδιας της τρομοκρατίας. Κανένα ευρωπαϊκό κοινοβούλιο ή δικαστήριο δεν θα μπορούσε να επικυρώσει μια νατοϊκή υπεράσπιση μιας τέτοιας στάσης.
Το άρθρο 5 δεν θεσπίστηκε για να επιλύει διαφορές στο εσωτερικό του ΝΑΤΟ. Αφορά την άμυνα απέναντι σε εξωτερική επίθεση, όχι σε ενδοσυμμαχικές αντιπαλότητες. Αν η Ελλάδα και η Τουρκία συγκρουστούν άμεσα, το άρθρο 5 δεν θα ενεργοποιηθεί εναντίον του ενός συμμάχου προς όφελος του άλλου.
Αθήνα, Λευκωσία και Ιερουσαλήμ έχουν πλήρη επίγνωση. Η Ελλάδα αμφισβητεί σταθερά το τουρκολιβυκό μνημόνιο, η Κύπρος δίνει διαρκώς μάχη για τα δικαιώματά της και το Ισραήλ έχει αποδείξει ότι μπορεί να εξουδετερώνει στρατηγικές απειλές που παρουσιάζονται ως έργα πολιτικής χρήσης. Η Ανατολική Μεσόγειος δεν αφήνει περιθώρια για αυταπάτες.
Για την Τουρκία το άρθρο 5 δεν έχει αντίκρισμα. Για την Ευρώπη, αυτό είναι σαφές: το ΝΑΤΟ δημιουργήθηκε για να προστατεύει τους συμμάχους από εξωτερική επιθετικότητα, όχι από τις ίδιες τους τις αντιφάσεις.
*Ο κ. Σάι Γκαλ είναι ειδικός σε θέματα διεθνούς πολιτικής, διαχείρισης κρίσεων και στρατηγικής επικοινωνίας.
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")