Η πρώτη εικαστική εικονογραφία των περιηγητών για την Ελλάδα άρχισε με την καταγραφή και αναπαράσταση των αρχαίων μνημείων της χώρας (Stuart and Revett 1762, Λονδίνο) και ηθογραφικών κυρίως θεμάτων (Choisene - Gouffier, τέλος 18ου - αρχές 19ου αιώνα, Παρίσι). Στον 1ο τόμο του Gouffier έγινε η πρώτη αίτηση για την ελευθερία της Ελλάδας πριν από το 1821. Να τονισθεί ότι στη φιλελληνική εικαστική παραγωγή συμπαραστάτης ήταν πάντοτε η θρησκεία και η σύνδεση και αναφορά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού (αρχαιολατρία). Στα έργα αυτά, πάντα ο σταυρός νικούσε το μισοφέγγαρο, ο Κανάρης προσεύχεται στον βωμό του Θεμιστοκλή, ο Γκιαούρ νικούσε τον Χασάν και το παλικάρι του Βύρωνα ακονίζει το μαχαίρι του σε αρχαίο μάρμαρο και προσεύχεται στον σταυρό πριν πάει στον πόλεμο.
Με το ξέσπασμα του αγώνα, το κύριο αντικείμενο και πρόσωπο της εικονογραφίας είναι πλέον ο άνθρωπος. Εξυμνούνται τα πάθη, ο ηρωισμός, η αγωνιστικότητα, η αγάπη για την ελευθερία, η λεβεντιά του αγωνιστή, η ομορφιά των Ελληνίδων, όλα συμβατά με το νεοκλασικό ρεύμα του ρομαντικού οριενταλισμού, που διαφοροποιείται όμως λόγω της φύσεως του κινήτρου του αγώνος που είναι η ελευθερία.
Συγχρόνως με τη ζωγραφική ανεπτύχθησαν και άλλες καλλιτεχνικές δημιουργίες όπως διακοσμητικών και χρηστικών αντικειμένων (πιάτα, επιτραπέζια ρολόγια, πορσελάνινα αντικείμενα, βάζα κ.λπ.). Αποτέλεσμα, τα φιλελληνικά αντικείμενα να εισέλθουν στην καθημερινή ζωή των πολιτών, να γίνει εγκαίρως η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και να αυξηθεί η πίεση στις εκάστοτε κυβερνήσεις, που, ως γνωστόν, αρχικά δεν διέκειντο ευμενώς με την Επανάσταση.
Με τα έργα των περιηγητών γνωρίζουμε σήμερα τα πορτρέτα των πολιτικών ηρώων της Επανάστασης (Friedel 1828-30, Crazeissen 1828). Στη φιλελληνική εικονογραφία αναφέρονται αρκετές σημαντικές σειρές πινάκων με θεματική την ανάδειξη των ηθών, των εθίμων, των ενδυμασιών και των μνημείων της Ελλάδας (Stackelberg 1826, L. Dupre 1825-27, Dodwell 1834). Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η θεματική εποποιία του αγώνος από τον Peter Von Hess 1834). Τα πλείστα φιλελληνικά έργα ανάγονται στο πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα και στο πάνθεον των καλλιτεχνών αναφέρονται πλείστα μεγάλα ονόματα όπως Eugene Delacroix, Ash. Deveria, L. Lipparini, Horace Vernet, Ary Sheffer, Peter von Hess, Fr. Hayez, H. Decaine κ.ά.
Πιστεύω πως στις καλλιτεχνικές εκδοχές του φιλελληνισμού πρέπει να αναγνωρισθούν τρεις ιδιαιτερότητες: 1) Η μοναδικότητα της φιλελληνικής συλλογής στην ιστορία της τέχνης, διότι σε άλλα ευρωπαϊκά χριστιανικά κράτη που επαναστάτησαν την ίδια εποχή κατά της Τουρκίας δεν υπήρξε η ανάλογη εικονογραφία. 2) Πρέπει και αποτελεί αντικείμενο επαναπατρισμού της πολιτιστικής μας κληρονομιάς διότι είναι εμφανής σε πλείστα έργα η παρουσία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. 3) Η εικονογραφία είναι πάντα θετική για μια Ελλάδα. Το παλικάρι του Βύρωνα νικά και ρίχνει τον Τούρκο από το άλογο ή το δέντρο, ενώ η μάχη Γκιαούρ και Χασάν αποτέλεσε το φιλελληνικό μανιφέστο.
Τα θέματα του αγώνος που υμνήθηκαν είναι πολλά και τα μηνύματα ακόμη περισσότερα. Τα ποιήματα του Βύρωνα ενέπνευσαν πολλούς καλλιτέχνες. Ορισμένα όμως θέματα είναι ιδιαίτερα αγαπητά όπως: η σφαγή της Χίου, η σφαγή της Σαμοθράκης, οι αγώνες των Σουλιωτών, η ναυμαχία του Ναυαρίνου, ο θάνατος του Λάμπρου Τζαβέλλα, η έξοδος του Μεσολογγίου. Οι ευρωπαίοι ζωγράφοι της φιλελληνικής εικαστικής τέχνης δεν είναι Ελληνες, δεν είναι υποχρεωτικά φιλέλληνες, ενώ πολλάκις αναγκάζονται να ωραιοποιούν τα γεγονότα. Τα αισθήματα των ξένων ζωγράφων διαφέρουν από τα ελληνικά, π.χ. συγκρίνονται τα αισθήματα του Βρυζάκη που ορφάνεψε στα επτά του χρόνια και του Δ. Τσόκου που σκότωσαν οι Τούρκοι τον πατέρα του μπροστά στα μάτια του, με τα αισθήματα των ευρωπαίων καλλιτεχνών; Οχι, φυσικά!
Πού βρίσκονται σήμερα τα φιλελληνικά έργα; α) Στα ελληνικά μουσεία. Το Μουσείο Μπενάκη αριθμεί αρκετές εξαιρετικές ελαιογραφίες και μεγαλύτερο αριθμό χαλκογραφιών και λιθογραφιών. Το Ιστορικό Εθνολογικό Μουσείο έχει πολύ λιγότερα φιλελληνικά έργα. Η Εθνική Πινακοθήκη έχει τα αριστουργήματα των Βρυζάκη και Γύζη για την Επανάσταση και τα γνήσια πορτρέτα των ηρώων της Επανάστασης, του γερμανού ζωγράφου Krezeissen. β) Στα μουσεία Γαλλίας, Γερμανίας και Ιταλίας. γ) Αρκετά αριστουργήματα στα χέρια ελλήνων και ξένων πλούσιων συλλεκτών. Είναι απορίας άξιο πώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει αμιγές φιλελληνικό μουσείο, ιδιαίτερα τώρα που η σημασία του φιλελληνισμού για την απελευθέρωση της Ελλάδας είναι αποδεκτή και η λάμψη της εικόνας για τη δημιουργία αισθημάτων πλεονεκτεί έναντι του γραπτού λόγου. Σίγουρα ένα μπρούντζινο επιτραπέζιο ρολόι του Καραϊσκάκη ή του Μιαούλη ή ένα πολύχρωμο βάζο της ναυμαχίας του Ναυαρίνου θα εντυπωσιάσει και θα χαροποιήσει το ίδιο με ένα βιβλίο από τις εκατοντάδες που έχουν γραφτεί για το 1821.
Μήπως είναι ευκαιρία τώρα με τον εορτασμό των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης να ξανασκεφτούν οι αρμόδιοι τη δημιουργία ενός φιλελληνικού μουσείου; Λίγο είναι να πούμε στον Γερμανό ή στον Γάλλο ή στον Αγγλο «δες πόσο αγαπούσαν και υμνούσαν οι παππούδες σας την Ελλάδα, 200 χρόνια πριν»;
*Ο γιατρός Μιχαήλ Ι. Βαρκαράκης είναι ομότιμος καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης και των Αθηνών, διατέλεσε διευθυντής της Ουρολογικής Κλινικής του Ευαγγελισμού και είναι κάτοχος της Φιλελληνικής Συλλογής Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη
(από την εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ", 30/05/2020)