εντοπιζόταν γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Στο μελλοντικό ελληνικό έδαφος το οποίο, με εξαίρεση τα Δωδεκάνησα, σταθεροποιήθηκε έναν αιώνα κατόπιν, κατοικούσαν σημαντικοί πληθυσμοί, οι απόγονοι των οποίων δεν κατατάσσονται σήμερα στο ελληνικό έθνος· ούτε ζουν στην ελληνική επικράτεια. Η τεράστια αυτή ανακατάταξη της γεωγραφίας του πληθυσμού, η μετάβαση από την αρχική κατάσταση της πολιτισμικής ανάμειξης στον μεταπολεμικά ομοιογενή ελληνικό πληθυσμό, κόστισε πολύ ακριβά σε αίμα και πόνο, σε όσους έφυγαν και σε όσους ήλθαν.
Η μορφή την οποία έλαβε η σχέση κράτους, εδάφους και πληθυσμού έμοιαζε οριστική, όταν η Ελλάδα εντάχθηκε στη μελλοντική Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι παλαιές γεωπολιτικές περιπέτειες φαινομενικά ανήκαν στο παρελθόν καθώς η Ευρώπη και το ΝΑΤΟ εγγυήθηκαν την ασφάλεια των συνόρων.
Η επαπειλούμενη ανατροπή του status quo έφθασε από αλλού· από τον ξεχασμένο παράγοντα της δημογραφίας. Σήμερα ανακαλύπτουμε έκπληκτοι τα όσα είχαν επισημάνει, εδώ και δεκαετίες, επιστήμονες και πολιτικοί, όπως ο Νικόλαος Πολύζος και ο Εμμανουήλ Δρεττάκης. Ο ελληνικός πληθυσμός μειώνεται και γερνά, με όλες τις συνέπειες της εξέλιξης αυτής στην οικονομία, στην κοινωνία και στο συνεπαγόμενο πνεύμα συντηρητισμού. Το ελληνικό έθνος φαίνεται καταδικασμένο σε συρρίκνωση και παρακμή. Το εσωτερικό αδυνάτισμα, υλικό και πνευματικό, θα προκαλέσει, αργά ή γρήγορα, εδαφικές αμφισβητήσεις από τα δύο γειτνιάζοντα δυναμικά δημογραφικά σύνολα, το τουρκικό και το αλβανικό.
Η απαισιόδοξη αυτή εικόνα στηρίζεται σε μια θεώρηση η οποία αντανακλά την εθνική εμπειρία των δύο τελευταίων αιώνων: το έδαφος αποτελεί, αν όχι το αποκλειστικό, πάντως το κυρίαρχο πλαίσιο για κάθε οικονομική, κοινωνική και γεωπολιτική ανάλυση. Αντιμετωπίζουμε το εθνικό σύνολο ως το περιεχόμενο ενός περιέχοντος. Όμως, οι παγκόσμιες συνθήκες οι οποίες καθόρισαν τη θεώρηση αυτή αλλάζουν άρδην. Η Παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογική επανάσταση, η ευρωπαϊκή οικοδόμηση και οι ευρύτερες δημογραφικές εξελίξεις μετασχηματίζουν τους όρους τού γεωπολιτικού παιγνίου. Οι αλλαγές ενδέχεται να επιδεινώσουν την πρόγνωση της εθνικής παρακμής· ταυτοχρόνως, δημιουργούν δυνατότητες να αναστραφεί η πορεία.
Το ελληνικό έδαφος θα καταστεί πεδίο δημογραφικών ανακατατάξεων, όχι μόνον εξ αιτίας της αρνητικής διαφοράς ανάμεσα στις γεννήσεις και τους θανάτους, αλλά και λόγω ισχυρών μεταναστευτικών ροών. Η φυγή των νέων προς τη Δυτική Ευρώπη θα ενταθεί, όσο και αν αντιδρούμε στο brain drain. Η δημογραφία πολλών χωρών, όπως της Γερμανίας, πάσχει σοβαρά. Υπάρχει έντονη ζήτηση για “φίλιους” μετανάστες. Ικανοί επαγγελματικά, ενσωματώσιμοι πολιτισμικά, συνεργάσιμοι πολιτικά, οι Έλληνες είναι ιδανική απάντηση στο δημογραφικό πρόβλημα χωρών οι οποίες απειλούνται από τις πολιτισμικές εντάσεις ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή.
Η έξοδος αυτή θα εξισορροπηθεί ποσοτικά από τη μαζική είσοδο μεταναστών από τη Βόρειο Αφρική και άλλες γειτονικές περιοχές, καθώς και από την εγκατάσταση ευπόρων Ευρωπαίων συνταξιούχων. Επιστρέφουμε, επομένως, mutatis mutandis, στην προγενέστερη κατάσταση: μια αύξουσα, δυναμική και ποιοτικά αξιόλογη ελληνική διασπορά και ένας ολοένα και περισσότερο ετερογενής πολιτισμικά πληθυσμός στο ελληνικό έδαφος. Το νεωτερικό ιδανικό, η σύμπτωση κράτους, εδάφους και έθνους, το οποίο υιοθέτησαν πρώτοι οι Έλληνες πριν διαδοθεί σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αρχίζει να διαρρηγνύεται.
Η αναστροφή αυτή θα θέσει τον Ελληνισμό μπροστά σε νέα διακυβεύματα. Θα χρειαστεί να απαλλαγεί από την κυριαρχία τού συγκεντρωτικού εδαφοκεντρικού προτύπου· να ανανεώσει τις δικτυωτές του παραδόσεις· να επανα-ανακαλύψει τη λειτουργία της ελληνικής παιδείας, ώστε να ελληνοποιηθούν τα νέα πληθυσμιακά ρεύματα. Μια τέτοια θεώρηση, χωρίς να αμφισβητεί τα δημογραφικά δεδομένα, ανατρέπει το πλαίσιο των υπολογισμών. Δεν μετρά τον πληθυσμό σε ένα γεωμετρικά προσδιορισμένο σύνολο, το έδαφος, προβάλλοντάς τον στο μέλλον. Υπολογίζει τον πληθυσμό ως ένα δίκτυο, συναποτελούμενο από το εθνικό έδαφος και τις διασπορικές κοινότητες. Ο υπολογισμός αυτός καθίσταται δυναμικός, δηλαδή περιλαμβάνει ως δυνάμει μέλη και τους υπό ελληνοποίηση μετανάστες. Στοιχείο προσδιορισμού τού πληθυσμού δεν είναι πλέον η ύλη, δηλαδή το κράτος και το έδαφος· αλλά το πνεύμα, δηλαδή η παιδεία και η ταυτότητα. Στην κυρίαρχη υλιστική πνευματική παράδοση, η αισιόδοξη αυτή ανάλυση φαίνεται εξωπραγματική. Όμως, δύο αιώνες πριν, η απτή οντότητα του ελληνικού κράτους προέκυψε από την κινητοποίηση συγκροτημένων δικτύων, χάρη σε πνευματικούς δεσμούς.
Εάν ο Ελληνισμός επιτύχει τον πνευματικό γεωπολιτικό του μετασχηματισμό, η δημογραφία του θα ανανεώνεται συνεχώς και η παγκόσμια επιρροή του θα ενισχύεται. Θα μπορεί, επομένως, να υπερασπίζεται, ενδεχομένως και να διευρύνει, τον εδαφικό του χώρο. Αν ο Ελληνισμός αντιδράσει φοβικά, θα επιβεβαιωθούν όλες οι δημογραφικές ανησυχίες.
Η Ελλάδα δεν είναι η μοναδική χώρα η οποία αντιμετωπίζει την πρόκληση για ριζικές γεωπολιτικές αναθεωρήσεις. Όλοι οι λαοί θα χρειαστούν τη μετάβαση σε μια λιγότερο εδαφική και περισσότερο δικτυωτή πραγματικότητα. Ο Ελληνισμός, όμως, διαθέτει ιστορικά εφόδια, αφανή, τα οποία στοιχειοθετούν την ελπίδα να προσαρμοστεί περισσότερο αποτελεσματικά από όσο άλλα πολιτισμικά και πολιτικά σύνολα.
Τα αρνητικά δημογραφικά δεδομένα ίσως είναι το έναυσμα για να ανοιχτεί ο εθνικός διάλογος σχετικά με τις μεγάλες γεωπολιτικές αναθεωρήσεις. Στη διακοσιοστή επέτειο από την ελληνική επανάσταση, η εθνική μας ταυτότητα πρέπει να επαναπροσδιοριστεί, ώστε να μας ικανώσει στις νέες συνθήκες.
*Ομότιμου Καθηγητή στη Σορβόννη (Paris 1)
(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ")