Η ενσωμάτωση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και στην Ευρωζώνη δεν
μπορεί να αποτιμηθεί μονοσήμαντα. Oι αναμφισβήτητες θετικές συνέπειες
για τη χώρα μας δεν ακυρώνουν, όμως, τις αρνητικές συνέπειες. Σε αυτές
εντάσσεται η διπλή ψευδαίσθηση, σε δύο τομείς, η οποία κυριάρχησε στην
ελληνική κοινωνία.
Η πρώτη ψευδαίσθηση αφορά την οικονομία. Εδράζεται στην πεποίθηση ότι
διά της Ευρώπης το ελληνικό κράτος θα εξασφαλίσει στους πολίτες ένα
βιοτικό επίπεδο ανάλογο με των Δυτικοευρωπαίων, για το οποίο ούτε
απαιτείται ιδιαίτερη προσπάθεια ούτε επιβάλλεται ιδιαίτερη πειθαρχία.
Η ψευδαίσθηση αυτή εκφράστηκε στις διαδοχικές πολιτικές συμπεριφορές
οι οποίες προκάλεσαν διπλό έλλειμμα, το δημοσιονομικό και των τρεχουσών
συναλλαγών. Ετσι, η ελληνική οικονομία βρέθηκε απροετοίμαστη και
ανήμπορη να αντιμετωπίσει την απότομη μεταστροφή του διεθνούς
οικονομικού περιβάλλοντος, μετά την οικονομική κρίση του 2008. Η
επακόλουθη κατάρρευση της οικονομικής ψευδαίσθησης οδήγησε στις γνωστές
πολιτικές αναταράξεις. Οκτώ χρόνια μετά, οι σφυγμομετρήσεις της κοινής
γνώμης, όπως η πρόσφατη της διαΝΕΟσις, δείχνουν ότι η οικονομική
ψευδαίσθηση έχει αρχίσει, επιτέλους, να διαλύεται.
Υπάρχει, όμως, μια άλλη ψευδαίσθηση, μία «δευτέρα πλάνη χείρων της
πρώτης»: η γεωπολιτική. Επί μία τριακονταετία, η Ελλάδα θεωρεί την
ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ενωση μία άνευ όρων θωράκιση έναντι των
γεωπολιτικών κινδύνων. Κατά τη χρυσή τριακονταετία, οι Ελληνες
λησμόνησαν την ένδεια των προηγουμένων γενεών· με ανάλογη ευκολία,
θεώρησαν ότι το 1981 έληξαν οι εθνικές περιπέτειες του παρελθόντος. Η
ευρωπαϊκή αλληλεγγύη εξελήφθη ως δωρεάν αγαθό, ένα δικαίωμα άνευ
υποχρεώσεων. Και στον τομέα αυτό δημιουργήθηκε ένα διπλό έλλειμμα. Ως
συνέπεια, έχει συσσωρευθεί ένα «γεωπολιτικό χρέος» το οποίο μειώνει την
αντοχή της χώρας μας να αντιμετωπίσει τη μεταστροφή του γεωπολιτικού
περιβάλλοντος.
Το πρώτο γεωπολιτικό έλλειμμα αφορά τη διεθνή εικόνα της Ελλάδος.
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σε κάθε γεωπολιτική κρίση ή ένταση, η
Ελλάδα αντιπαρατέθηκε στους συμμάχους της. Η διαχείριση του μακεδονικού
και του κυπριακού ζητήματος έχουν αφήσει δυσάρεστες εντυπώσεις οι
οποίες, στα ευρωπαϊκά διπλωματικά παρασκήνια, προκαλούν απαξιωτικά
σχόλια – ασχέτως με τις δημοσιοποιούμενες επίσημες δηλώσεις.
Λίγη σημασία έχει αν η Ελλάδα είχε δίκιο ή άδικο. Κατά τη
μεταψυχροπολεμική περίοδο κατανάλωσε μεγάλο μέρος από το διπλωματικό της
κεφάλαιο, με συνέπεια το σημερινό βαθύτατο διπλωματικό έλλειμμα. Οι
αντιδράσεις της ελληνικής κοινής γνώμης, όταν κατέρρευσε η οικονομική
χίμαιρα, οι κατηγορίες και οι εκβιασμοί προς την Ευρώπη επεδείνωσαν
σοβαρά την κατάσταση. Η σημερινή ευρωπαϊκή και διεθνής εικόνα της
Ελλάδας φθίνει προοδευτικά. Η κοινοτική αλληλεγγύη έναντι των
γεωπολιτικών κινδύνων έχει, επομένως, καταστεί τυπική, όπως έδειξε η
πρόσφατη ευρωτουρκική σύνοδος στη Βάρνα.
Η ψευδαίσθηση της ασφάλειας δημιούργησε ταυτοχρόνως ένα κλίμα
εσωτερικής χαλάρωσης. Ετσι, διαμορφώθηκε ένα δεύτερο έλλειμμα, έκφραση
του οποίου είναι η διάβρωση του πατριωτισμού, ο ανέξοδος εφησυχασμός της
νεολαίας, η διάδοση ιδεολογημάτων χωρίς ρεαλιστικό αντίκρισμα, οι
διχαστικές τάσεις, η μικροπολιτική εκμετάλλευση των θεμάτων εξωτερικής
πολιτικής.
Οπως μετά το 2008, έτσι και σήμερα η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια ραγδαία
μεταβολή του περιβάλλοντός της. Προηγήθηκε η οικονομία, ακολουθεί η
γεωπολιτική. Η μεσανατολική αστάθεια επεκτείνεται δυτικά. Καθώς, μέσω
του κουρδικού ζητήματος, μεταδίδεται στην Τουρκία, η αστάθεια
προσεγγίζει ασφυκτικά τη χώρα μας. Τα Βαλκάνια παραμένουν εύθραυστη
περιοχή, καθώς τα μεταψυχροπολεμικά προβλήματα δεν επιλύθηκαν· απλώς
συγκαλύφθηκαν. Η Ρωσία και η Κίνα αναμένουν να επωφεληθούν από τις
αδυναμίες της Δύσης. Η ευρωπαϊκή πολιτική στασιμότητα και ο αμερικανικός
«τραμπισμός» αυξάνουν τις αβεβαιότητες.
Η ψευδαίσθηση της αβρόχοις ποσίν ασφαλείας καταρρέει, μία δεκαετία
μετά την κατάρρευση της οικονομικής ψευδαίσθησης. Πόσο χρόνο θα
χρειαστεί η ελληνική κοινωνία για να διανύσει τη διαδικασία του νέου
πένθους; Τι είδους πολιτικές αναταράξεις θα προκύψουν; Θα βιώσουμε
πολιτικά φαινόμενα ανάλογα mutatis mutandis με τον λαϊκισμό των
κυβερνώντων κομμάτων; Ενας γεωπολιτικός λαϊκισμός δεν θα αποβεί
περισσότερο επικίνδυνος από τον κοινωνικο-οικονομικό;
Αντίθετα με τη διαδεδομένη αντίληψη, η οικονομία αποκαθίσταται
ταχύρρυθμα, όταν υφίστανται οι απαιτούμενες συλλογικές ψυχολογικές
προϋποθέσεις. Η Ελλάδα σταδιακά μπορεί να ελπίζει σε μιαν επόμενη,
αναπτυξιακή φάση.
Δεν ισχύουν, όμως, οι ίδιες συνθήκες ως προς τα γεωπολιτικά
διακυβεύματα. Το «γεωπολιτικό χρέος», εν συνδυασμώ με το απειλητικό
γεωπολιτικό περιβάλλον, καθώς και ενδεχόμενες σπασμωδικές κινήσεις μιας
διπλά τραυματισμένης κοινωνίας, συνεπάγονται επιπτώσεις επώδυνες·
ασφαλώς, σοβαρότερες από την «ανθρωπιστική κρίση» των περασμένων ετών.
Ετι χείρον, μπορεί να συνεπάγεται απώλειες οι οποίες, σε αντίθεση με τις
οικονομικές, θα είναι πιθανώς μη αναστρέψιμες.
Πρόκειται για μια νέα ιστορική φάση. Τα διδάγματα της οικονομικής
κρίσης οφείλουν να λειτουργήσουν φρονηματιστικά ως προς την επερχόμενη
γεωπολιτική κρίση. Το διπλό γεωπολιτικό έλλειμμα πρέπει να αποσβεστεί,
τάχιστα. Η ελληνική κοινωνία πρέπει να προετοιμαστεί ψυχολογικά για τη
νέα κατάσταση.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ", 01/04/2018)