Οι αμερικανικές εκλογές διέψευσαν τις
εκτιμήσεις ως προς το «τυχαίο» ή το «αμφιθυμικό» αποτέλεσμα του αγγλικού
δημοψηφίσματος. Η «παράλογη» εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στο ύπατο αξίωμα
των Ηνωμένων Πολιτειών επιβάλλει αναθεωρήσεις, εγείρει ερωτήματα. Γιατί
οι ελίτ αποτυγχάνουν όχι μόνον να πείσουν, αλλά ακόμη και να
προβλέψουν; Η Κυκλοφορία, ως γεωπολιτική έννοια, εισάγει μια μεθοδική
προσέγγιση.
Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου επιταχύνθηκε μια διαδικασία, η οποία
είχε ήδη αρχίσει μερικά χρόνια πριν. Οι ραγδαίες τεχνολογικές και
οικονομικές εξελίξεις στις μεταφορές και τις επικοινωνίες, σε συνδυασμό
με την υποβάθμιση των κάθε λογής συνόρων, προκάλεσαν μια πρωτόγνωρη
αύξηση της Κυκλοφορίας. Ανθρωποι, εμπορεύματα, κεφάλαια και ιδέες σήμερα
κινούνται ταχύτατα και απρόσκοπτα από χώρα σε χώρα, από ήπειρο σε
ήπειρο. Η ανθρωπότητα οραματίστηκε έναν κόσμο ενοποιημένο και ειρηνικό,
όπως στην υπόθεση του Φράνσις Φουκουγιάμα για το «Τέλος της Ιστορίας».
Παρά τους πρώτους τριγμούς, τις συγκρούσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία,
η συνέχεια έμοιαζε να επιβεβαιώνει την αισιοδοξία. Η διεύρυνση του
εμπορίου δημιούργησε καινούργιο πλούτο. Στις φτωχές χώρες αναδύθηκε μια
νέα μεσαία τάξη· στις πλούσιες εισέρρευσαν καταναλωτικά αγαθά,
προσβάσιμα σε όλα τα βαλάντια. Η μετάδοση των ιδεών, η ευκολία των
μετακινήσεων, το αίσθημα της άνευ ορίων ελευθερίας αναζωογόνησε έναν
κόσμο ο οποίος, με κάποιες εξαιρέσεις, είχε βιώσει επί δεκαετίες την
ανελευθερία και τον συντηρητισμό.
Σε δεύτερη φάση, αποκαλύφθηκαν σταδιακά οι δυσκολίες. Η Κυκλοφορία,
εκτός από πρόοδο, επιφέρει αποσταθεροποίηση. Ο ανταγωνισμός από τα
εισαγόμενα προϊόντα, η μετακίνηση του κεφαλαίου σε όποια χώρα προσφέρει
ευνοϊκότερους όρους, οι μεταναστεύσεις έχουν προκαλέσει γενικευμένη
αναστάτωση: εκτεταμένη ανεργία, υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου,
υποχώρηση του κοινωνικού κράτους στις πλούσιες χώρες. Οι κυβερνήσεις
επιχείρησαν να αναιρέσουν τις κοινωνικές επιπτώσεις μέσω του δανεισμού.
Ομως, η κρίση έδειξε ότι η έκρηξη απλώς αναβλήθηκε.
Από την ενοποίηση του παγκοσμίου χώρου επωφελήθηκαν ανά χώρα όσοι
κατάφεραν να αξιοποιήσουν τις νέες δυνατότητες. Διαμορφώθηκε μια
παγκόσμια ελίτ, με ίδια συμφέροντα και αντιλήψεις, με μειωμένους δεσμούς
με τους εγχωρίους πληθυσμούς ή με την εθνική ελίτ – δηλαδή, με όσους
αδυνατούν να ανοιχτούν στο παγκόσμιο πεδίο. Οι «παγκοσμιοποιημένοι»
ιθύνοντες αμφισβήτησαν τον εθνικισμό και τις παραδοσιακές αξίες,
θρησκευτικές, οικογενειακές, κοινωνικές – δηλαδή, τις σταθεροποιητικές
αναφορές των πληθυσμών. Οι πολίτες, στερημένοι από ιδεολογικό πλαίσιο,
με κλονισμένη ταυτότητα, με τις δομές του κοινού βίου
αποσταθεροποιημένες, ανήσυχοι για το μέλλον, αισθάνονται ανασφαλείς,
καταναγκασμένοι και προδομένοι.
Επομένως, στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα προστίθεται και το
πνευματικό. Η ελεύθερη ευρύτατη κυκλοφορία ιδεών και προτύπων, οι
ανατροπές στην κοινωνία και στην οικογένεια εισπράχθηκαν ως επικίνδυνες
απειλές, ιδιαιτέρως στις παλαιές παραδοσιακές κοινότητες, όπως οι
μουσουλμανικές – αλλά όχι μόνον. Το κενό από την εξασθένηση των κρατικών
συνόρων και της εθνικής ταυτότητας άρχισε να καλύπτεται με την αναβίωση
των πνευματικών συνόρων – όπως οι θρησκευτικές ταυτότητες, με τις
συνεπαγόμενες αντιπαραθέσεις και ανασφάλειες σε παγκόσμια κλίμακα. Οπως
είχε ειδοποιήσει ο Σάμιουελ Χάντιγκτον, η ανθρωπότητα μοιάζει να
επιστρέφει στην εποχή των θρησκευτικών πολέμων, πριν, δηλαδή, από τις
καταλυτικές Συνθήκες της Βεστφαλίας. Αναμφισβήτητα, η ένταση της
Κυκλοφορίας έχει υπερβεί τα ανεκτά όρια. Απαιτούνται, επομένως,
διορθωτικές παρεμβάσεις. Ομως, η επιστροφή στο παρελθόν δεν είναι
εφικτή: ούτε η τεχνολογία μπορεί να οπισθοδρομήσει, ούτε οι
προστατευτισμοί μπορούν να επανέλθουν χωρίς σοβαρές συνέπειες για την
ειρήνη, ούτε οι μεταναστευτικές ροές μπορούν να ανασταλούν – με
δεδομένες μάλιστα τις ευρωπαϊκές δημογραφικές αδυναμίες. Ενας νέος
κόσμος θα προκύψει, αναγκαστικά μέσα από βαθύτατους μετασχηματισμούς ως
προς τις συνθήκες Κυκλοφορίας, με νέες μορφές εδαφών και συνόρων, υλικών
και πνευματικών. Η Δύση, εκούσα-άκουσα, θα συνειδητοποιήσει ότι λήγει η
ιστορική περίοδος της κυριαρχίας της στην ανθρωπότητα, ότι τα προνόμιά
της σε σχέση με τους «Αλλους» θα περιορίζονται συνεχώς.
Οι απερχόμενες ηγεσίες ούτε προετοίμασαν ούτε διαπαιδαγώγησαν τη
δυτική κοινή γνώμη για τις αναπόφευκτες επιπτώσεις από την ανάπτυξη της
Κυκλοφορίας· αντιθέτως, την καθησύχασαν. Ετσι, σήμερα έχουν χάσει κάθε
αξιοπιστία. Οι επερχόμενες ηγεσίες τις οποίες επιβάλλει η απαξίωση των
παλαιών διαθέτουν, άραγε, την απαιτούμενη πνευματική και πολιτική
ωριμότητα για να χειριστούν την επώδυνη μετάβαση; Μάλλον καλλιεργούνται
επικίνδυνες νέες ψευδαισθήσεις... Θα χρειαστεί, ίσως, μια τρίτη γενεά
ιθυνόντων, πριν κατασταλάξουν οι νέες ισορροπίες. Εως τότε, στην Ευρώπη
και στην Αμερική διαφαίνονται δύσβατες μεταλλάξεις, ενδεχομένως με
κινδύνους για την εσωτερική και εξωτερική ειρήνη.
* Η «Κυκλοφορία» είναι θεμελιακή έννοια της Γεωπολιτικής.
** Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).
(από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ", 20/11/2016)